توضیحات
شرح الحکمة العرشیة (پاسخ به اشکالات احسائی بر عرشیۀ ملاصدرا)
از جمله تألیفات ملا اسماعیل اصفهانی رسالۀ شرح الحکمة العرشیة است که شرحی مزجی بر عرشیۀ ملاصدرا و در پاسخ به اشکالات احسائی بر عرشیه نوشته شده است.
احسائی در مقام منتقد ملاصدرا، نقدهای عدیدهای بر مبانی ملاصدرا وارد کرده است و همین امر سبب شده است تا حکیم ملا اسماعیل اصفهانی به عنوان شارح و مدافع حکمت صدرایی به دفاع از آراء و نظریات ملاصدرا برخیزد و به اشکالات او پاسخ دهد.
حکیم ملا محمد اسماعیل بن سمیع اصفهانی مشهور به واحد العین، از شاگردان آخوند ملا علی نوری و از بزرگان حکمت و فلسفه در عصر خود بوده است.
احسائی کتابی دارد بنام شرح العرشیة که آن را در سالهای پایانی عمر خود نوشته است. او در ابتدای کتاب شرح عرشیۀ خود، هدف از نوشتن آن را چنین بیان می کند:
«آخوند ملامشهد شبستری از من خواسته که شرحی بر رسالۀ ملاصدرا بنویسم و من به دلیل کثرت اشتغال و مداومت امراض و کمی بضاعت از او خواستم که مرا معاف دارد، ولی او بر این امر تأکید داشت تا این که من درخواست او را اجابت کردم.»
او دراین کتاب اشکالات متعددی را بر آراء و نظریات ملاصدرا از قبیل اصالت وجود، تشکیک وجود، قاعده سنخیت، بسیط الحقیقه و … وارد کرده است و معتقد است سخنانی که ملاصدرا در کتابهایش آورده است با کلام اهل بیت تطابق ندارد، بلکه حتی مخالف کلام آنهاست.
احسائی خود را در جایگاه مفسر و شارح بیانات ائمۀ معصومین (ع) میداند و هرگز بین سخنان خود و بیانات ائمه منافاتی نمیبیند. او معتقد است که آنچه میگوید از خودش نیست، بلکه مستفاد از بیانات ائمۀ معصومین (ع) است؛ بنابراین، اگر کسی بر او اشکال وارد کند، گویا بر ائمۀ معصومین (ع) اشکال وارد کرده است.
آنچه برای احسائی در درجه اول اهمیت دارد، روایات اهلبیت (ع) است و عقل را هم در پرتو آن قبول دارد و به سبب فهم خاصی که از روایات دارد، کسانی چون ملاصدرا، فیض کاشانی و محیی الدین ابن عربی را متهم به عدم فهم آیات و روایات میکند.
از جمله تألیفات ملا اسماعیل اصفهانی، رسالۀ شرح الحکمة العرشیة است که در پاسخ به اشکالات احسائی بر عرشیه نوشته است.
حکیم ملا اسماعیل در ابتدای شرح خود بر عرشیه می نویسد:
«هنگامی که من کتاب حکمت عرشیۀ ملاصدرا را دیدیم، مشتمل بر مطالب عالی و مقاصد منیف یافتم که اکثر عقلاء از فهم آن به دور بودند. همچنین شرحی هم وجود نداشت که صعوبت الفاظ و معانی آن را برطرف کند. از طرف دیگر، احسائی شرحی به آن نوشته بود که سراسر جرح عرشیه بود به همین خاطر بعضی دوستان از من خواستند که عرشیه را شرح دهم به گونهای که جواب ایرادات را هم بدهم، من هم با وجود قلّت بضاعت و عدم سلامت و تشتّت خواطر، بر آن شدم شرحی بنویسم تا هم خواسته دوستان را اجابت کرده باشم، هم اشکالات احسائی را جواب داده باشم.»
این شرح به سبک حکمت متعالیه نوشته شده است و ارجاع به عبارات ملاصدرا و در بعضی موارد به کلمات عرفا در سرتاسر این شرح مشهود است. سبک نگارش حکیم ملا اسماعیل، شیوا، روان، پخته و عالمانه است و به شیوۀ نگارش استاد خود ملا علی نوری و ملاصدرا شبیه است. همچنین ایشان تبحر خاصی در تفسیر آیات و روایات صادره از معصومین (ع) دارد و به جوابهایی که به احسائی میدهد، معلوم میشود که شارح تسلط تامّی بر آیات و روایات دارد و سعی دارد نشان دهد که آرا و افکار ملاصدرا تنافی با مضمون آیات و روایات ندارد، بلکه مفسر و مبین آن است.
وی در ابتدای شرح خود به بیان اصول و مبانی حکمت متعالیه چون اصالت وجود، تشکیک وجود، سنخیت بین علت و معلول و … می پردازد و به اشکالاتی که ممکن است به ذهن خواننده خطور کند پاسخ می دهد. شیوۀ پاسخگویی به اشکالات چنین است که ایشان ابتدا اشکالات احسائی را نقل میکند و سپس به نقد و بررسی آن می پردازد.
ملااسماعیل اصفهانی عین عبارات احسائی را نقل میکند و هیچگونه دخل و تصرفی در آن نمی کند. البته در موارد معدودی عبارات احسائی را تلخیص کرده، ولی در عین حال امانتدار خوبی بوده است. تنها در بعضی موارد اختلافات جزئی در نقل قولها دیده میشود که ناشی از اختلاف نسخ است.
نکته مهم دیگری که باید متذکر شد این است که شرح ایشان بر عرشیه ناقص بوده و تا مبحث «قاعدة عرشیة: کل ما هو بسیط الحقیقه فهو بوحدته کلّ الاشیاء » را نتوانسته شرح دهد.
علت ناتمام ماندن شرح او معلوم نیست و شاید رحلت ایشان مانع از انجام این کار شده باشد. همچنین باید متذکر شد که ایشان حدود ۸۰ صفحه از جلد اول دورۀ سه جلدی شرح عرشیۀ احسائی که در آن انتقادهایی به آرای ملاصدرا شده، جواب داده است.