توضیحات
خواجه نصیرالدین طوسی (دیدگاههای فلسفی؛ استاد غلامحسین دینانی)
کتاب حاضر، نگاهی جامع به دانشمند بزرگ ایرانی، خواجه نصیرالدین طوسی داشته و دیدگاههای فلسفی او را از منظر غلامحسین ابراهیمی دینانی مورد واکاوی قرار داده است. نویسنده این کتاب، خود نیز در فلسفه صاحب اندیشه و فکر بوده و قلم گیرایی دارد.
خواجه نصیرالدین طوسی را باید یکی از چهرههای تاثیرگذار در علم و دانش پارسی دانست، جایی که محققین در توصیف او از عناوینی نظیر منجم، ریاضیدان، پزشک و معمار نام بردهاند؛ اما در بین تمام مطالعات و پژوهشهایی که خواجه نصیرالدین طوسی داشته، گوهری ناب به چشم میخورد و آن هم توجه ویژه این اندیشمند به علم فلسفه است.
این دانشمند اهل خراسان، زادۀ قرن هفتم هجری است و برخی محققین او را خاتم فلاسفه و گروهی دیگر او را عقل حادیعشر نامیدند. با این حال یکی از ماندگارترین اقدامات این دانشمند ایرانی، تأسیس رصدخانۀ مراغه با همراهی جمعی از اندیشمندان و فاضلان زمان اوست. این بنای ماندگار، نقش بسیار زیادی در شناخت ایرانیان نسبت به اجرام آسمانی داشت و به همین دلیل از افراط و تفریط بسیاری از منجمان آن دوره جلوگیری کرد و مردم را از اوهام و خرافات که مغولان به آن دامن زده بودند، نجات داد.
یکی از اتفاقات مهم عصر خواجهنصیرالدین طوسی، مقارن شدن عمر ۷۴ ساله او با حکومت وحشیانه و ضد فرهنگ مغولان است. در دورهای که بسیاری از هنرمندان ایرانی قربانی وحشیگری پادشاه مغول میشد، کودکی رشد و پرورش یافت که با روح علم و فرهنگ انس و الفت داشت. در احوالات خواجه نصیرالدین طوسی چنین آمده است که او بر اثر تقرب به هلاکوخان مغول جمع زیادی از اهالی علم و ادب را با تدبیری از مرگ نجات داد و تا جایی که میتوانست از پیشامدهای ناگوار علیه مسلمانان جلوگیری کرد.
در مقدمۀ این کتاب و در توضیح جایگاه علمی خواجه نصیرالدین طوسی چنین آمده است: «خواجه نصیرالدین طوسی ستارۀ درخشانی بود که در افق تاریک مغول درخشید و در هر شهری پاگذاشت، آنجا را به نور حکمت، دانش و اخلاق روشن ساخت و در آن دورۀ تاریکی که شمشیر تاتار و مغول، خاندانهای کوچک و بزرگ را از هم میپاشید و بازار دانش، جوانمردی و مروت کساد و فساد حکمفرما بود، وجود و بروز چنین دانشمندی مایه اعجاب و اعجاز است.»
اولین نکتهای که سبب نگارش این اثر شده، کتاب نفیس استاد غلامحسین دینانی درباره خواجۀ اهل خراسان با عنوان «فیلسوف گفتوگو» است. در این کتاب ارزشمند، نکات تازهای از اندیشههای خواجه نصیرالدین طوسی آشکار شده است. نکته دیگری که سبب رقم خوردن این کتاب شده، برنامۀ تلویزیونی «معرفت» شبکه چهارم سیما است. برنامهای که به صورت هفتگی با اجرای اسماعیل منصوری لاریجانی و گفتوگوی او با غلامحسین دینانی با محوریت فلسفۀ اسلامی روی آنتن میرود. بنابراین کتاب پیشرو چکیدهای از ساعتها گفتوگوی تلویزیونی است که در قالب نوشتار به علاقهمندان عرضه شده است.
کتاب در یازده گفتوگو تدوین شده است؛
گفتوگوی ابتدایی، کلیاتی درباره خواجه نصیرالدین طوسی است که خواننده را با ابعاد علمی و شخصیتی این دانشمند بیشتر آشنا میکند.
گفتوگوی دوم به قواعد گفتوگوی خواجه نصیرالدین طوسی میپردازد و تلاش دارد به این سؤال پاسخ دهد که ماهیت سخن از منظر خواجه نصیرالدین دارای چه مختصاتی است.
نویسنده در گفتوگوی سوم با استاد دینانی به مؤلفههای گفتوگو پرداخته و مؤلفههایی که این اندیشمند در گفتوگوی خود به کار میگیرد را تشریح میکند. یکی از سوالات مهمی که در این گفتوگو پاسخ داده میشود، این پرسش کلیدی است: «پرسشهایی که در ما روییده میشود، ریشۀ فلسفی دارد یا فطری؟»
گفتوگوی چهارم منصوری لاریجانی با دینانی به یکی از مهمترین دیدگاههای فلسفی خواجه نصیرالدین یعنی «قرب و بُعد حق تعالی» میپردازد
و در گفتوگوی پنجم، به اشاراتی با عنوان «لذت و الم» که یکی از موضوعات تخصصی فلسفی است پرداخته میشود.
«ذوق و شوق عرفانی» خواجه نصیرالدین موضوع گفتوگوی دیگری از برنامه تلویزیونی معرفت است که مشروح آن در این کتاب بیان شده است.
یکی از موضوعات مورد بحث پیرامون خواجه، مقام عرفانی اوست. بسیاری از محققین و شاگردان این دانشمند نظراتی پیرامون این بُعد از شخصیت استاد دارند. غلامحسین دینانی نیز در گفتوگوی هفتم این کتاب، نظرات خود را درباره عرفان از منظر خواجه نصیرالدین مطرح میکند.
این موضوع در گفتوگوی هشتم نیز ادامه پیدا میکند و در این بخش از کتاب، «مقام عرفانی خواجه در کلام قونوی» مورد بحث و بررسی قرار میگیرد.
صدرالدین قونوی ملقب به شیخ کبیر یکی از عرفای همدوره خواجه نصیرالدین است. او به واسطه ارتباط نزدیک و نامهنگاریهایی که با خواجه داشته همواره به عنوان یکی از مراجع برای شناخت این دانشمند مورد توجه بوده است. در این گفتوگو نیز عرفان خواجه نصیرالدین طوسی از منظر قونوی مورد بررسی قرار گرفته است.
گفتوگوهای دیگر کتاب نیز به ترتیب عبارتند از: «در معنی عرفان»، «حکمت عملی» و «تدبیر منزل».
در بخش پایانی کتاب فهرستی از روایات و ادعیههای مطرح شده در گفتوگو آورده شده است. از آنجا که یکی از بخشهای مهم گفتوگو بیان اشعار از سوی مجری برنامه و مصاحبهشوندۀ اوست، این اشعار به صورت جداگانه در پایان کتاب گردآوری شده است.
نویسنده کتاب، شیوۀ سؤال و پرسش را برای تدوین گفتوگوها انتخاب کرده است. این شیوه به او کمک کرده تا بتواند تمام صحبتها را بدون کم و کاست و با کمترین دخل و تصرف بیان نماید. در لابهلای متن اشاراتی به اشعار مولوی و حافظ صورت گرفته که آنان نیز عیناً آورده شده است. بیان عبارتهای فلسفی و توضیح دقیق آنها فراخور بحث، دانش فنی کتاب را از حیث تخصصی بالا برده است. شاید بتوان گفت که این اثر تحقیقی حدوداً ۲۰۰ صفحهای تا حد زیادی توانسته به سؤالات مختلف درباره شخصیت فلسفی و عرفانی خواجه نصیرالدین پاسخ دهد و از این رو، مرجع خوبی برای پژوهشهای جدیدتر محققین خواهد بود.