توضیحات
جبر فلسفی از دیدگاه استاد فیاضی (نقد و تحلیل قاعدۀ ضرورت علّی و معلولی و آثار آن در فلسفه و کلام)
اصل ضرورت علّی و معلولی، فرع مهمی از قاعدۀ علیت است كه باید متمایزِ از آن لحاظ گردد. بر اساس این اصل، هر ممكنی به علت نیازمند است و افزون بر آن، اگر علت موجود بود، معلولش نیز بالضروره موجود است و همچنین اگر معلول وجود داشت، علتش نیز بالضروره تحقق دارد.
از قواعدی كه اصل ضرورت علّی و معلولی را بیان میکند، قاعدۀ (الشیء ما لم یجب لم یوجد) است که صحت آن مورد اتفاق حكماست؛ ولی استاد فیاضی آن را تام نمیدانند و ضمن نقد ادلۀ حكما دراین زمینه، خود نیز دلایلی در نقد آن مطرح میكنند. این مطلب درضمن بحث مواد ثلاث پیگیری میشود. البته اصل ضرورت علّی و معلولی در مباحث مربوط به علت و معلول نیز، با عنوان ضرورت بالقیاس، مطرح میگردد كه استاد فیاضی این نوع ضرورت را میان علل غیر مختار و معالیلشان میپذیرند، ولی در علل مختار نفی میكنند؛ اما سایر حكما، این نوع ضرورت را نیز به طور مطلق میپذیرند.
ازآنجا كه خداوند متعال علت تامۀ همۀ هستی است، اصل ضرورت علّی به ناچار بر ذات مقدس او جاری خواهد بود. ازاین رو این سؤال مطرح میشود كه آیا جریان این ضرورت بر فعل الهی، موجب محدود شدن قدرت مطلق، یا سلب اختیار از ذات قدس الهی نمیشود؟ شبیه این پرسش دربارهٔ سایر فواعل مختار مانند انسان نیز مطرح است و پاسخ میطلبد. این پرسش ها باعث شده که بحث ضرورت علّی، محل اختلاف فلاسفه و متكلمان شود و نزاعی كهن میانشان درگیرد.
دیدگاه استاد فیاضی در چنین فضایی شكل گرفته است و میخواهد از منظری فلسفی، پاسخی برای سؤالات مزبور بیابد؛ گرچه به این پرسش ها محدود نمیماند و به تبیین و تحلیل مباحث مهم دیگری نیز در این باب میپردازد. به نظر نویسنده، دیدگاه استاد فیاضی میتواند به این نزاع قدیمی پایان دهد.
همانطور كه اشاره شد، متكلمان و نیز برخی اصولیان در زمینه قاعده ضرورت، دیدگاهی در مقابل حكما ابراز كردهاند كه با آرای استاد فیاضی تفاوتهای مهم و گاه اساسی دارد. این کتاب، غیر از تبیین دیدگاه استاد فیاضی، بیان این تفاوت ها را نیز بر عهده دارد.
كاری كه در این نوشته انجام شده و آن را از تحقیقات پیشین در این زمینه متمایز ساخته است، گردآوری، تبیین، تحلیل و مقایسه نظریات گوناگون در باب ضرورت علّی و معلولی، همراه با روشنکردن فضا، زمینهها و مقدمات این بحث در هر یك از سنتهای فلسفی، كلامی و اصولی، جهت اجتناب از هرگونه سوء فهم است. چنین كاری با توجه به اینكه دیدگاه استاد فیاضی نظریهای جدید و مخالف دیدگاه عموم فلاسفه مسلمان و نیز متفاوت با آرای متكلمان است، نقش مهمی در تبیین دقیق تر نظریات استاد و جایگاه آن در مباحث فلسفی و كلامی ایفا میكند.
مباحث مطرح شده در فصلهای کتاب بدین شرح است:
- فصل اول شامل كلیات و مبانی بحث ضرورت علّی است كه در آن به بیان مسئله و اهمیت آن، پیشینه تحقیق و تاریخچه بحث ضرورت علّی پرداخته شده است. همچنین مفاهیم كلیدی بحث از جمله علیت، ضرورت و اختیار و اراده، بررسی شده و آرای حكما و متكلمان در این موضوعات، كندوكاو گردیده است.
- فصل دوم به بررسی دیدگاه اهل كلام، به ویژه اشاعره، و نیز دیدگاه اصولیان در باب ضرورت علّی اختصاص یافته است.
- فصل سوم نیز به بررسی و تقریر آرای استاد فیاضی در موضوع ضرورت علّی و معلولی اختصاص دارد. درضمنِ مباحث و نیز پس از آن، در بخشی با عنوان چند نقد کلی و پاسخ به آنها، نقدهایی كه ازجانب صاحب نظران بر دیدگاه ایشان وارد شده و نیز پاسخ به آنها مطرح میشود. در پایان فصل نیز مقایسهای تحلیلی میان آرای ایشان و دیگر منتقدان ضرورت علّی صورت میگیرد.
این نوشتار ترجمۀ انگلیسی کتاب جبر فلسفی از دیدگاه استاد فیاضی است.