توضیحات
تحقیق الزوراء (شرح اثر عرفانی فلسفی علامه دوانی)
شرح یکی از رسائل کوتاه اما مهمّ و پرنکته علامه دوانی به نام الرسالة الزّوراء است که توسط یکی از شاگردان مکتب عرفانی دوانی نوشته شده است.
هرچند مشهورترین قول علامه دوانی در فلسفه و الهیات، مسلک او در باب وجود و ماهیت است، اما از آنجا که مهمترین اثر او که مبیّن حقیقت مسلک وی و به منزله پلی بین فلسفه و عرفان نظری محسوب میشود و در اواخر عمر وی نیز نوشته شده همانا رسالة الزّروراء است که حاوی نظریه مهم و اساسی ارجاع علیّت فلسفی به تشأن و ظهور مطرح در عرفان میباشد، میتوان مهمترین قول وی را نیز همین نظریه دانست.
علامه جلالالدین محمد دوانی، عارف، حکیم، متکلم و دانشمند بزرگ سده نهم است. پدرش سعدالدین اسعد از شاگردان محقق مشهور «میر سید شریف جرجانی» بود و در دوان به تدریس علوم دینی و قضایای شرعیه اشتغال داشت. علامه در زمان صفویان به مذهب شیعه پیوست. آرامگاه وی نیز در دوان قرار دارد که با عنوان شیخ عالی مشهور است. علوم مقدماتی را نزد پدرش در زادگاهش آموخت و سپس برای تکمیل علوم به دارالعلم شیراز آمد و در رشتههای مختلف فلسفه، ریاضی، کلام و منطق از محضر حکما و دانشمندان استفاده نمود و حکمت و فقه و اصول و تفسیر و حدیث و ادبیات عرب و عجم را یادگرفت و بعد به تدریس مشغول شد.
جلالالدین پیرو مذهب شافعی و از نظر اصول عقاید، اشعری بوده است؛ ولی کمکم به مذهب شیعه اثنی عشری گروید، کتاب نور الهدایه وی دلیلی بر این مدعاست. همان گونه که خواجه نصیرالدین طوسی علوم عقلی و فلسفی را در دوره مغول احیا نمود، دوانی نیز آن را در دوره تیموری زنده کرد. دوانی با شرح خود بر هیاکل النور سهروردی، رونقی دوباره به حکمت اشراق بخشید. ملاصدرا در آثار خود بارها از او با تجلیل یاد نموده است.
این رساله کوتاه را میتوان نظر نهایی او در باب الهیات و فلسفه و عرفان اسلامی دانست.
دکتر ابراهیمی دینانی در معرفی این رساله نوشته است: او در این کتاب، چنان از وحدت و یگانگی حق تبارک و تعالی سخن میگوید که همه چیز از شئون ذات پاک او به شمار میآید. این رساله با همه وجازت و اختصارش (حدود ۱۰ صفحه) حاوی مطالب مهم و به تعبیر مولف «گزیدهای از حقایق بلکه چکیدهای از دقایق است که وی بدان نائل شده و بیدارکننده خواب آلودگی و روشنی بخش محجوبان در تاریکی شب است.
وی مژده طلوع صبح و پایان شب را به هنگام پایان یافتن مطالعه این رساله به خواننده میدهد و از این رو چه بسا بتوان آن را به منزله وصیت نامه علمی و حاصل عمر دوانی دانست.
شارح این رساله نیز در مباحث عرفانی علاقهمند و تابع ابن عربی محسوب میشود و در جای جای شرح خود از فصوص و فتوحات و آثار قونوی و ابن سینا یاد مینماید.
مصحح این کتاب نیز با دقت و حساسیت علمی و با مراجعه به کتب معتبر توانسته است که به خوبی از عهده تصحیح این متن علمی و فنی برآید.
این رساله حاوی بیست فصل و یک خاتمه و وصیت (سفارش) است. فصول این رساله با نامهای مختلف از جمله تمهید، تذکره، تبصره، تشبیه، تنبیه، رمز، کلمه، کشف غطاء، بسط وطاء، شک و تحقیق، زیادة کشف و ازاحة وهم از یکدیگر متمایز شدهاند.
در اینجا به محتوای فصول بیستگانه کتاب تحقیق الزوراء اشاره میشود:
- تمهید: در تعریف علت حقیقی شیء و تبیین دو وجه مجعولیت و عدم مجعولیت ماهیت.
- تذکره و تبصره: در اینکه معلول شیئی از شؤون علت است.
- تبصره: در اینکه معلول اعتباری محض است.
- تشبیه: در اینکه چگونه یک چیز به یک اعتبار موجود است و به اعتبار دیگر معدوم و عدم.
- تنبیه: در اثبات ذات واحد وجود (حق متعال) و اینکه دیگران شؤون و وجوه آناند.
- تذکره: در اتحاد سنخ ممکنات در معدومبودن.
- تنبیه: اینکه زوال و معدوم بودن معلول عبارتست از ظهور علت به گونهای دیگر.
- ازاحه وهم: در اینکه نسبت اول (حق) متعال به ثانی (اولین صادر) اصل و مادر همه نسبتهاست بی هیچ مانندی.
- بسط وطأ: در اینکه امتداد زمانی نیز شأنی از شؤون علت است که به دیگر شؤون (جز مراتب عالیه و مجرد) احاطه دارد.
- تشبیه: در اینکه تدریج تنها از تنگی و کوتاهی ادراک ناشی میشود.
- کشف غطاء در بیان سه مسئله: درجه احاطه علم حق به اشیاء، نحوه وجود حوادث در ذات آنها، نسخ.
- تذکره: در تبیین نحوه ظهور حقیقتی واحد به صورتهای مختلف جزئی و کلی بر ابزارهای ادراکی مختلف.
- تبصره: در اینکه صورت شیء غیر از حقیقت آن است، چون حقیقت چه بسا به صورتهای گوناگون درآید.
- تنبیه: در وجه انطباق و موازات بین عوالم، مشاهده واحد در کثرتها و ظهور اعمال و تجسم آنها.
- ۱۵ ـ شک و تحقیق: در اینکه چگونه حقیقت واحد واجد دو یا چند صورت میباشد.
- تشبیه: در تنظیر مطلب پیشین به وجود ذهنی که در آن جوهر در ذهن به صورت عرض ظاهر میشود.
- زیادتی کشف: در اینکه حقایق همراه با نفس صعود و نزول دارند و اینکه حقیقتی واحد میتواند به صورت مادی یا مجرد ظاهر میشود.
- رمز: در اینکه تمایز و کثرت بالنفس و فی النفس است و اینکه عین واحد در اعیان جلوههای متعدد در اذهان دارد.
- تنبیه: در اینکه نفس، ماده جمیع صور و کتاب جامع و اسم اعظم و محل انگیزش کثرت و تعدد است.
- تکمله: تشبیه نفس رحمانی به نفس انسان و تبیین وحدت مبدأ و مرجع بر آن اساس.