توضیحات
تاریخ عصر حافظ (تاریخ فارس و مضافات و ایالات مجاوره در قرن هشتم)
جلد نخست این مجموعه با عنوان «تاریخ عصر حافظ» و عنوان جلد دوم و سوم آن که در یک جلد به چاپ رسیده، «تاریخ تصوف در اسلام» میباشد.
جلد اول، بررسی و شرح تاریخ ایالت فارس و اطراف آن در قرن هشتم هجری را در بردارد و به کاوش بر تأثیر آن بر فکر، احوال و آثار شاعر بزرگ این دوره، شمسالدین محمد حافظ شیرازی پرداخته است.
نویسنده در فصل اول این کتاب با نام «تاریخ تصوف در اسلام» به بررسی ریشۀ تصوف و مناسبات آن با اسلام و نیز بررسی منشأ اسلامی تصوف میپردازد و آن را در مقاطع تاریخی صدر اسلام، قرن دوم هجری، قرن سوم و چهارم هجری بررسی کرده است.
در فصل دوم کتاب نیز، نویسنده پس از ارائۀ تعریفی از آیین تصوف، مقامات و احوال سالک مانند؛ توبه، ورع، زهد، فقر، صبر، توکل، رضا،مراقبت، قرب، محبت، خوف و رجا، ذکر، فنا، سماع، یقین و معرفت را بیان کرده است.
وی در فصل پایانی این جلد نیز، به معرفی فرقههای مختلف صوفیه تا اواسط قرن پنجم هجری پرداخته است.
جلد دوم و سوم کتاب در موضوع عرفان و تصوف اسلامی نگارش شده و چنانکه در عنوان کتاب آمده، درباره تطوّرات و تحوّلات تصوف از صدر اسلام تا عصر حافظ شیرازی بحث میکند.
تصوف یا عرفان، در نزد مسلمین عبارت است از طریقۀ مخلوطی از فلسفه و مذهب که به عقیدۀ پیروان آن، راه وصول به حق، منحصر بدان است و این وصول به کمال و حق، متوقّف است بر سیر و تفکر و مشاهداتی که مؤدّی به وجد و حال و ذوق میشود و در نتیجه به نحو اسرار آمیزی، انسان را به خدا متصل میسازد. پیروان این طریقه، به صوفی و عارف و اهل کشف معروفاند و خود را اهل حق مینامند.
این کتاب، اندیشههای اهل تصوف را بررسی کرده و به تبیین ابعاد تاریخی و معنایی تصوف اسلامی پرداخته است.
فهرست برخی از مطالب جلد دوم و سوم کتاب عبارت است از:
- منشأ تصوّف، تاریخ آن، مناسبات تصوّف با اسلام، ممیزات آن
- منشأ اسلامی تصوّف
- مرحله اوّل: یعنی دورۀ صدر اسلام
- مرحله دوم: تصوّف در قرن دوم هجری
- پیدایش کلمه صوفی و متصوّف و اصل آن دو کلمه
- مرحله سوم: تصوّف در قرن سوم و چهارم
- منابع غیر اسلامی تصوّف
- دیانت مسیحی
- فلسفۀ نو افلاطونی
- حکمت اشراقی عرفای قبل از اسلام و عرفای مسیحیت
- عقائد بودایی و هندی و مانوی
- بازگشت به اصل موضوع یعنی ظهور تصوّف در اسلام
- تعریف تصوّف و …
در قسمتی از کتاب «تاریخ تصوف در اسلام» که مربوط به قسمت «تصوّف در قرن هفتم» است، نویسنده شرح میدهد:
«تصوف قرن هفتم، دنبالۀ همان تصوف قرن پنجم و ششم است که با ظهور بعضی از بزرگان عرفا، مخصوصاً محیی الدین بن العربی و جلال الدین رومی به کمال نضج و پختگی رسیده است. کلیاتی که راجع به وضعیت علوم و چگونگی بحث و تحقیق و سنخ فکر مشتغلین به حکمت و شیوع مناظره و جدل و سرگرمی به مجادلات مذهبی در قرن پنجم و ششم گفته شد، در اوایل قرن هفتم نیز صادق میآید و فقط حادثۀ عظیم هجوم مغول است که این جریان را نخست در خراسان و شرق ایران و به تدریج در سایر ایالات منقطع می سازد».