توضیحات
المبدأ و المعاد فی الحکمة المتعالیة
کتاب حاضر یکی از آثار و تألیفات محمد بن ابراهیم شیرازی، معروف به صدرالمتألهین و ملاصدرا است و به زبان عربی نوشته شده است که مشتمل بر مباحث فلسفی «الهیات، طبیعیات، کیفیت پیدایش و ظهور نفس ناطقه و مقامات و نهایات آن و مباحث نبوات و منامات» است. در اول کتاب اشاره اجمالی به مباحث وجود شده است.
کتاب مبدأ و معاد شامل دو فن است. فن اول در الهیات که شامل سه مقاله است و فن دوم در معاد که شامل چهار مقاله است. هر یک از مقالات دو فن نیز شامل فصولی است و بعضی فصول شامل عناوینی خاص.
فن اول: الهیات
- مقالۀ اول: در مبدأ وجود. اجمال مطالب فصول این مقاله عبارتند از: ۱. اشاره به عدّهای از مباحث علم کلی، مثل اصالت و بساطت وجود. ۲. تقسیم وجود به واجب و ممکن. ۳. اثبات واجب. ۴. حقیقت واجب، پوچی ممکنات. ۵. مجهولیت کنه واجب. ۶. بساطت واجب. ۷. نفی نوعیت و سائر مفاهیم ماهوی از واجب. ۸. اثبات توحید ذاتی. ۹. اثبات توحید در ربوبیت.
- مقالۀ دوم: در صفات واجب. اجمال مطالب فصول این مقاله عبارتند از: ۱. عینیت صفات واجب با ذاتش. ۲. علم واجب. ۳. مراتب علم واجب. ۴. قدرت واجب. ۵. ارادۀ واجب. ۶. حیات واجب. ۷. سمع و بصر واجب. ۸. تکلم واجب. ۹. حکمت، جود و غنای واجب. ۱۰. ابتهاج واجب.
- مقالۀ سوم: در افعال واجب، شامل یک مقدّمه در تقسیمات وجودات جوهری. اجمال مطالب فصول این مقاله عبارتند از: ۱. اجسام عنصری. ۲. جهت. ۳. محدّد جهت. ۴. سبب حرکت، ربط حادث به قدیم. ۵. حرکت ارادی افلاک. ۶. انسان کبیر بودن آسمان. ۷ و ۸. محرّک آسمان. ۹. کثرت عقول. ۱۰. کیفیت تحریک عقول نسبت به افلاک. ۱۱. کیفیت صدور اشیاء از واجب. ۱۲. تکوّن عناصر از عقل اخیر. ۱۳. عنایت و تدبیر. ۱۴. تدبیر کائنات ارضی. ۱۵. تسلط شیطان بر انسان. ۱۶. احسنیت نظام عالم. ۱۷ و ۱۸ و ۱۹. عنایت واجب در خلق قوای مدرکه و محرکه و ملائکه. ۲۰. عنایت واجب در ابقاء نوع به توارد امثال. ۲۱. عنایت واجب در خلق زمین. ۲۲. بدایع واجب در افلاک و کواکب.
فن دوم: معاد
- مقالۀ اول: در تکوّن امور حاصله از عناصر. اجمال مطالب فصول آن عبارتند از: ۱. مزاج. ۲. تکون حیوان. ۳. قوای حیوانی. ۴. قوای ادراکی. ۵. مدرک صور جزئیه. ۶. مدرک معانی جزئیه. ۷. قوه متصرفه. ۸. تکون انسان و قوای نفس او. ۹. خواص انسان. ۱۰. مراتب قوه نظری. ۱۱. عقل هیولانی. ۱۲. مراتب قوه عملیه و بیان سفر الی الله. ۱۳. تجرد قوه عاقله. ۱۴. استقلال نفس از بدن در بقاء. ۱۵. اقناعیاتی برای تجرد نفس. ۱۶. حدوث نفس به حدوث بدن. ۱۷ و ۱۸. بقای نفس بعد از مرگ. ۱۹. بطلان تناسخ. ۲۰. حصول عقل فعال در نفوس. ۲۱. احوال عنقاء. ۲۲. سعادت و شقاوت نفس. ۲۳. سبب خلو نفس از معقولات. ۲۴. سعادت و شقاوت حسی در آخرت.
- مقالۀ دوم: در معاد جسمانی. اجمال مطالب فصول آن عبارتند از: ۱. در تفصیل اقوال در معاد. ۲. بیان هفت اصل برای اثبات معاد جسمانی.
- مقالۀ سوم: در معاد با اسلوب عرفانی. اجمال مطالب فصول آن عبارتند از: ۱. ملخص قول در مبدأ و معاد و قوس نزول و صعود. ۲. مکان جنت و نار از دیدگاه احادیث. ۳. حقانیت موت و بعث. ۴. حقانیت حساب و میزان. ۵. حقانیت جنت و نار.
- مقالۀ چهارم: در زمینۀ علم به مغیبات و حکمت عملی. اجمال مطالب فصول آن عبارتند از: ۱. رؤیای صادقه. ۲. اضغات الاحلام. ۳. علم به مغیبات در بیداری. ۵. اصول معجزات و کرامات. ۵. فرق الهام و تعلم. ۶. اثبات نبوت عامه. ۷. سیاسات و مدینۀ فاضله . ۸ و ۹. صفات لائق به رئیس مدینۀ فاضله. ۱۰. حکمت شریعت و تکالیف. ۱۱. منافع اعمال مقربه. ۱۲. غرض شرایع، سلوک الی الله است.