توضیحات
الأسفار الأربعة (الحکمة المتعالیة فی الأسفار العقلیة الأربعة)
کتاب حاضر مشهور به الاسفار الاربعة، عنوان اثر مشهور فلسفی صدرالدین شیرازی، ملقب به صدر المتألهین و ملاصدرا (حدود ۹۷۹-۱۰۵۰ ق.) است.
مؤلف نام کامل کتاب را الحکمة المتعالیة فی الاسفار العقلیة الاربعة نهاده است.
این کتاب از جهت جامعیت و دامنۀ تأثیر بر حوزه حکمت اسلامی در سدههای اخیر، بهویژه جریان «حکمت شیعی»، جایگاه ممتازی دارد. بسیاری از آثار حکمای نسلهای بعد با اقتباس یا الهام گرفتن از این اثر پدید آمدهاند. نویسنده این کتاب، برای اثبات ادعاهای فلسفی خویش از براهین عقلی، آیات، روایات و کشف و شهود عرفانی استفاده کرده است.
«اسفار» در عنوان کتاب جمع سَفَر است، هرچند برخی گمان کردهاند اسفار جمع سِفر است. صدرالدین شیرازی طرح کتاب خویش را منطبق بر سَفَرهای چهارگانه عارفان دانسته است. این سفرها به بیان او در مقدمۀ اسفار عبارتند از:
- سفر از خلق به سوی حق؛
- سفر در حق با حق (با حق، از آن رو که سالک در این سیر، وجود خویش را فرو مینهد و سیر او به حق انتساب مییابد)؛
- سفر از حق به سوی خلق با حق (سیر در کیفیت صدور کثرت از وحدت یا مشاهده مراتب مخلوقات از عالی تا نازل)؛
- سفر در خلق با حق (سیر در کثرت مخلوقات، از آن رو که وحدت حق در آنها مندرج است و مشاهدۀ کیفیت بازگشت خلق به حق).
کتاب صدرالدین شیرازی نیز در چهار سفر تنظیم شده است:
- در امور عامه (وجود و مظاهر آن)؛
- در حکمت طبیعی (جواهر و اعراض)؛
- در الهیات به معنی اَخَص؛
- در نفس و مبدأ و معاد آن.
آنچه در اینباره جلب نظر میکند، تفاوت فصلبندی اسفار با آثار جامع پیش از آن در فلسفه اسلامی است که عموماً پیش از امور عامه و الهیات خاص به دو مبحث منطق و طبیعیات پرداختهاند و به اقتضای طبقهبندی ارسطویی علوم، بخشی را نیز به ریاضیات (حکمت وُسطی) اختصاص دادهاند. در اسفار دو مبحث «اصالت وجود» و «حرکت جوهری»، نوآوری های مؤلف را نشان داده است.
در اسفار، گذشته از نقل قولهای گسترده از منابع عرفانی چون آثار ابن عربی و شارحان آنها، نظریات و گفتههای بسیاری از فیلسوفان و متکلمان مورد نقد و نظر قرار گرفته است. مؤلف در هر مبحث نخست تقریری از موضوع، مطابق مبانی مشهور حکما به دست میدهد و به اقتضای بحث از دیدگاههای کلامی نیز ذکری به میان میآورد.
كتاب اسفار در رأس تمامی كتب فلسفه قديم و جديد و مادر تمامی تأليفات ملاصدرا است؛ چرا كه هر كتابی يا رسالهای كه پس از آن تأليف كرده، برگرفته از عبارات آن كتاب است.
بر کتاب اسفار حواشی متعددی نوشتهاند. حاشیه حکیم ملاعلی نوری را ظاهراً باید قدیمتر از همه دانست. مفصلترین و معروفترین آنها از ملاهادی سبزواری است که به جز بخش جواهر و اعراض به تمام کتاب پرداخته است. حاشیه آقاعلی مدرس زنوزی نیز از حواشی عالمانه و سودمند این کتاب است. از دیگر حاشیهنگاران بر اسفار، ملا اسماعیل درب کوشکی اصفهانی، محمد بن معصوم علی هیدجی و علامۀ طباطبایی را میتوان نام برد. از دیگر شروح جدید این کتاب میتوان از شرح مرتضی مطهری بر بخشهای قوه و فعل اسفار و نیز شرح محمد تقی مصباح یزدی بر جلد اول و هشتم اسفار و نیز شرح عبدالله جوادی آملی با عنوان رحیق مختوم است، شرح فارسی حسن حسن زاده آملی نیز از جمله شرحهای محقّقانه معاصر است.
ارزش این کتاب کمابیش توجه محققان اروپایی را جلب کرده است. نخستین بار ماکس هورتن در کتاب «نظام فلسفی شیرازی» به شناساندن این اثر پرداخت و خلاصهای از مطالب آن را به زبان آلمانی برگرداند. هانری کربن نیز در مطالعات مربوط به حکمت متعالیه و اسفار، به ویژه با کتاب خود «اسلام ایرانی» سهم شایانی داشته است.