توضیحات
مرآت الهداة فی کشف اسرار الصلاة
میرزا علی نقی بن محمد رضا همدانی در این رساله بر آن است تا با تفسیر و تأویل نماز، از مقدمات تا مؤخرات، از یک حقیقت و معنای متعالی سخن به میان آورد. در همین مسیر او از اسرار و رموز اعداد، حروف، الفاظ و اسماء بهره برده است که در اصطلاح علم سیمیاء (از شاخههای علوم غریبه یا خفیه) نامیده میشود.
پیشینۀ این نوع نگرش از قدمتی طولانی برخوردار است؛ چنانکه در اینباره از تمدنهای باستان، همچون بابلی، عبرانی، یونانی، مصری و هندی آثار و نوشتههایی در دسترس است. اما در جهان اسلام علوم غریبه میراث بابل، ایران، مصر، اسکندریه و عربستان دانسته شده است. ابوهاشم عبدالله بن محمد حنفیه نخستین کسی است که برای عدد دوازده رمز و راز خاص قائل شد؛ اما در دورۀ امویان مغیرة بن سعید مبتکر ترکیب بینش عددی و حرفی در تاریخ اسلام و بنیانگذار اولین مکتب حروفی در اواخر قرن اول و اوایل قرن دوم قلمداد شده است.
میرزا علی نقی بن محمد رضا همدانی در یکی از خاندان سرشناس همدان دیده به جهان گشود؛ خاندانی که بزرگانش به دلیل دارا بودن مهارت در علوم اسلامی از جایگاه رفیعی در قرون سیزده و چهارده برخوردار بودند. از تاریخ ولادت او اطلاعی در دست نیست. پدرش محمد رضا بن محمد امین همدانی هم صاحب تفسیر «الدر النظیم فی تفسیر القرآن الکریم» است و هم در مسائل کلامی و اعتقادی، آثاری مانند «ارشاد المضلین فی اثبات النبوة الخاصة» و «اثبات نبوت خاصه» را به رشتۀ تحریر درآورده است. آقا بزرگ از میرزا علی نقی همدانی با عنوان «عالم کامل» و مرعشی نجفی از او با لقب «علامه» یاد کردهاند که نشان از تعالی علمی و عملی او دارد. از حیات علمی و اساتید وی اطلاعی در دست نیست. او به مدت ۴۹ سال سرپرستی امور پیروان خود را بر عهده داشت تا اینکه ظهر پنجشنبه ۲۲ رجب ۱۲۹۶ ق. در همدان درگذشت و پیکرش در قبرستان باباطاهر عریان دفن شد.
از آثار میرزا علی نقی میتوان به این موارد اشاره کرد:
- «آیات الائمة» به فارسی در اثبات امامت شیعه و استخراج این معنا از زبر و بینات قرآن بر اساس قواعد علوم غریبه.
- «اوصاف القری فی صفات الاولیاء» در موضوع سیر و سلوک عرفانی به زبان فارسی.
- «آداب نماز» به فارسی دربارۀ آداب و اسرار نماز به روش عرفانی با استفاده از اخبار ائمۀ طاهرین.
- «حفظ الصحة» در موضوع طب که به درخواست امیرزاده جلالالدین میرزا کتابت شده است.
- «مواعظ کوثر همدانی» به زبان فارسی و دارای مباحث اخلاقی، پند، اندرز و نصایح است که به روش عرفانی از احادیث اهل بیت عصمت و طهارت جمعآوری شده است.
- «نصیحتنامه» با موضوع عرفان و تصوف به زبان فارسی.
- «منشآت» که موضوع آن نامههایی به زبان فارسی است که ایشان به مقامات دولتی نوشتهاند.
- و …
هدف مؤلف از تألیف این رساله آن بوده تا رسالهای موجز و مختصر در این موضوع به رشتۀ تحریر درآورد. او دغدغۀ نوشتن این رساله را از مدتها قبل داشته است که به سبب «سختگیریها و عدم اقبال اهلان» به تعویق افتاد تا اینکه دیدار جمعی از دوستان بالاخص میرزا محمد یوسف آشتیانی ملقب به مستوفی الممالک سبب شد تا وی این رساله را در سال ۱۲۷۹ قمری به رشتۀ تحریر درآورد.
مؤلف بیان داشته این کتاب تحفهای است که وی در سفر به تهران برای مستوفی الممالک برده است و به سبب شأن و منزلت او، این کتاب را تنها هدیه لایق دانسته است.
مؤلف پس از بیان مقدمات و با تأکید بر اینکه «خداوند دانای مهربان اوضاع نماز را به طوری مقرر فرمود که صورت و معنا ظاهراً و باطناً، ذکراً و تسبیحاً چه به حسب کلمات و حروف به اعتبار مفاهیم و زبر و بینه و بسایط و چه به حسب اعداد که هر یک عالمی است برأسه جامع، سراسر ذکر محمد و آل محمد (ص) است از ابتدای اذان تا آخر سلام»، ابواب دهگانۀ کتاب را آغاز میکند.
به طور کلی میتوان این رساله را به دو بخش اصلی تقسیم کرد:
بخش اول اسرار نماز را با رویکردی عرفانی و با استناد به روایات تبیین میکند و در بخش دوم که خود به ده باب تقسیم میشود، با استفاده از علم حروف به استخراج زبر و بینات، بسایط کلمات نماز و تطبیق آنها با اعداد ۵ (پنجتن آل عبا)، ۶ (اسامی دوازده امام)، ۷ (اسامی چهارده معصوم)، ۱۲ (تعداد امامان)، ۱۴ (تعداد معصومین) پرداخته است تا از این رهگذر مدعای اولیۀ خود در کتاب را که نماز حقیقت معصومین است، اثبات کند.