توضیحات
قانون شیخ الرئیس ابوعلی سینا (ترجمۀ فارسی عبدالرحمن شرفکندی)
این کتاب مهمترین و مفصلترین کتاب ابن سینا در طب و از اُمّهات کتب طبی در تمدن ایران پس از اسلام و از جمله مهمترین آثار پزشکان دنیای قدیم است.
قانون در طب یا به اختصار قانون، شاهکار ابنسینا در زمینهٔ پزشکی است. در وصف این کتاب همین بس که قریب هفتصد سال در بزرگترین مراکز علمی اروپا تدریس میشد و حتی در این دوران نیز به عنوان بخش مهمی از طب کهن در مهمترین مراکز و دانشگاه های جهان تدریس می شود. اصل کتاب به زبان عربی نوشته شدهاست و عبدالرحمن شرفکندی در دهههای ۱۳۴۰ و ۱۳۶۰ شمسی، آن را به زبان فارسی ترجمه کرده است.
در تمدن ایران پس از اسلام، دو کتاب در شمار مهمترین کتب طبیِ پزشکان مسلمان آورده میشود: کامل الصناعة الطبیه (طبّ مَلِکی) از مجوسی اهوازی و در نهایتْ قانون ابن سینا. از این میان، قانون ابن سینا ازحیث غنای مطالب و حُسن بیان بر دیگر آثار برتری دارد. نظامی عروضی در کتاب چهار مقاله گفتهاست که اگر بقراط و جالینوس زنده شوند روا بُوَد که پیشِ این کتاب سجده کنند. او به نقل از قدما روایت میکند که «طبیبی مجلد اول از قانون بدانسته باشد و سن او به اربعین [یعنی چهل سال] کشد، اهل اعتماد بُوَد».
این کتاب عظیم بیش از یکمیلیون کلمه دارد و شامل پنج بخش (کتاب) است که هریک به چند «فن»، «تعلیم»، «جمله» و «فصل» تقسیم میشود. پنج بخش کتاب عبارت است از: کلیات طب، ادویهٔ مفرده، امراض مخصوص اعضاء، امراض عمومی بدن، و ادویهٔ مرکبه.
بوعلی در کتابِ یادشده سعی بلیغی در تعریف الفاظ طبی بهگونهای منطقی کرده و در تقسیم موضوعات و شرح مطالب نیز از روشی منطقی پیروی کردهاست. قانون را باید ترکیبی علمی از تجارب بالینیی بوعلی، آثار و تعالیم جالینوس و بقراط و ارسطو و نوشتههای پزشکان ایرانی و مسلمان پیش از خود، چون رازی، ابن ربن طبری و ابوسهل مسیحی دانست.
کتاب قانون را بزرگترین سند پزشکیِ جالینوسی میدانند، ولی مسائل نظریِ ارسطویی بر این اثر ارزشمند مسلط است. بوعلی در تشریح به ارسطو استناد میکرد. وی مبانی کلی طب را برپایهٔ آرای جالینوس، و داروگیاهشناسیاش را بر اساس نوشتههای دیوسکوریدس توضیح دادهاست.
بوعلی به طب نظری و عملی نظر داشتهاست. وی در آثار طبیِ خود و بهویژه در قانون، تعالیم عملی و بالینی را در قالب تعریفهای نظری و علمی بیان کردهاست. مشاهدات بالینیِ قانون را میتوان با مفاهیم تجربیِ بالینیِ الحاوی مقایسه کرد. ابن سینا، رازی را شایستهٔ نام پزشک و حکیم نمیدانست، اما عملاً بسیاری از روشهای درمان و کار تجربی خود را از الحاوی رازی آموخته بود.
بوعلی در شرح داروهای مفرد و قرابادین، نخست ماهیت آنها را ذکر میکند و بعد نوع عالی و دانیِ آن را شرح میدهد. اکثر داروهای ذکرشده از داروهای گیاهی یا حیوانی است. او از مواد معدنی و ترکیبات شیمیایی نیز در داروسازی استفاده میکرده است؛ ازجمله طلا، سرب، نقره، سفیداب، گوگرد، زرنیخ، لاجورد، و زنگار.
ابن سینا، ضمن توصیف کارکرد این مواد، اطلاعات جالبی نیز دربارهٔ شیمی غیرآلی بیان کردهاست. در کتاب اولِ قانون، برخی اطلاعات دربارهٔ طرز آزمایش مواد دقیقاً آمدهاست؛ ازجمله شرح تصفیهٔ آب هنگام مسافرت.
بوعلی سینا در قانون به نکات خاصی اشاره میکند که پیش و حتی پس از آن دوره، به آنها توجه چندانی نمیشده است.