توضیحات
علم الیقین فی اصول الدین
کتاب علم الیقین فی اصول الدین یکی از بهترین کتب کلامی است که توسط فیض کاشانی به رشته تحریر درآمده است. مؤلف این کتاب را با اسلوبی کاملا متفاوت از دیگر کتب کلامی نگاشته است.
ملا محمد محسن فیض کاشانی، حکیم فیلسوف، محدث و عارف دوره صفوی و از دانشمندان شیعه است. نام او محمد محسن بن مرتضی مشهور به ملا محسن و تخلص وی فیض بوده است.
ملا محمد محسن شاگرد ملاصدرای شیرازی و داماد بزرگ او بوده است. در فقه و اصول و فلسفه و کلام و حدیث و تفسیر و شعر و ادب توانا و در تمامی اینها و رشتههای دیگر آثاری از خود به یادگار گذارده است. در میان کتابهای فیض کاشانی می توان به سراج السالکین، صافی، احیاء الاحیاء، شوق مهدی، علم الیقین و عین الیقین اشاره کرد.
خود فیض کاشانی در مقدمه اش بر این کتاب نوشته است:
«برادران من! کتاب حاضر به نام علم الیقین فی اصول الدین است که خداوند از فضل خویش به برکت پیروی از کتاب مبین و حرکت در پرتو انوار سید مرسلین و پیگیری آثار اهل بیت طاهرین و عترت معصومین علیهم صلوات المصلین و استفاده از تصنیفات علمای صالحین به من ارزانی داشته است.
این کتاب، کلماتی را بر شما می خواند که طبعهای سلیم و ذوقهای مستقیم گواهی راستی آن و نور ایمان و سلامت، وجدان شاهد درستی آن و عارفان بینا با دیدۀ یقین ناظر حقایق آنند؛ رهنمای پرواپیشگانی است که غرق ایمانند، و یادآور باورمندانی است که سرگرم دیدار نشانههای خدایند.»
در این کتاب فیض نه از اسلوب فلسفی افراطی پیروی کرده است و نه از اسلوب اخباری تفریطی، بلکه طریقه جدیدی برای بیان مطالب کلامی ابداع کرده است که مبتنی بر مفاهیم قرآنی است. او مطالب کلامی را طبق سیر نزولی و صعودی موجودات که مستفاد از آیه کریمه «انا لله و انا الیه راجعون» است بیان میکند.
مولف قبل از «علم الیقین»، کتاب کلامی دیگری بنام «عین الیقین» تالیف کرده و در آن به اسلوب فلسفی و عقلی سخن گفته است. او در خطبه عین الیقین چنین میگوید «لما کانت الحکمة مرکبة من علم … و عمل … و ینقسم کل من القسمین الی ما یستقل فیه العقل غالبا من دون توقف علی الشرع الا فی زیادة تتمیم او تبیین او تنبیه، و الی ما لا یستقل فیه العقل بل یفتقر الی استعانة من الشرع فوضعت لکل من العلمین کتابا مفردا سمیت العقلی منها بعین الیقین فی اصول الدین و الشرعی بعلم الیقین فی اصول الدین و الثانی مقدم علی الاول فی رتبة التعلم و اعم نفعا الا ان الاول هو الاصل بالنسبة الیه و الموضح لمتشابهاته لمن کان له اهلیة ذلک من الخواص».
مولف این کتاب را در زمان حیات استادش صدرالمتالهین نگاشته است. او از کتابت علم الیقین در سال ۱۰۴۲ قمری فارغ گشته است و ظاهرا در این زمان او در شیراز و در خدمت ملا صدرا به تلمذ مشغول بوده است.
مولف مجموع مطالب کلامی را در چهار مقصد بیان میکند:
- العلم بالله
- العلم بالملائکة
- العلم بالکتب و الرسل
- العلم بالیوم الآخر.
ویزگیهای کتاب علم الیقین بدین شرح است:
۱. نظم و ترتیب مباحث: مؤلف در بیان مطالب کلامی از ترتیب خاصی استفاده کرده است، به طوری که این کتاب از دیگر کتب کلامی متمایز میگردد.
الف: او یکی از چهار مقصد اصلی کتاب را به «العلم بالملائکة» اختصاص داده که در دیگر کتب کلامی معمولا مباحث مربوط به ملائکه ذیل افعال الله مورد بحث واقع میشود.
ب: مولف مبحث امامت را به عنوان اصل مستقل بیان نمیکند، بلکه مباحث مربوط به امامت را ذیل نبوت مورد بحث قرار میدهد. این کار او گرچه مخالف طریقه اکثر متکلمین میباشد ولی از حیث طبقه بندی منطقی مباحث کلامی کار صحیحی میباشد.
۲. شیوه بیان مباحث: یکی از ویژگیهای ممتاز این کتاب شیوه بیان مطالب کلامی است.
الف: مولف آغاز هر باب را مزین به آیهای مناسب با آن باب میکند.
ب: استفاده از احادیث اهلبیت (ع) در اکثر ابواب و فصول کتاب به طوری که میتوان گفت: مؤلف به صورت تطبیقی آیات ، روایات و براهین عقلیه را مورد بحث قرار داده است.
ج: استفاده از کلمات عرفاء: مؤلف در بخشهای مختلف کتاب، از کلمات محی الدین عربی ، غزالی ، عبد الرزاق کاشانی ، داود قیصری و … استفاده میکند.
د: اصل قرار دادن آیات و روایات: مؤلف اصل را در هرفصلی آیات و روایات قرار میدهد و براهین و کلمات حکماء و عرفاء را در تایید آن روایت یا آیه بیان میکند.
مؤلف در مقدمه کتاب ابتداء به تدبر در آیات و روایات توصیه میکند و بعد میگوید: «فان لم تهتدوا الی کیفیة استنباط عقائدکم من الکتاب و السنة فعلیکم بمطالعة هذا الکتاب … و هو مخ الشرع الشریف و لباب الدین الحنیف و لیس هو الاخذ بالتقلید فی شی ء. کلا. بل هو تنبیه علی التحقیق و ارشاد الی البراهین الحقیقة بالتصدیق بتعلیم صاحب الشرع علی ما یناسب اکثر الافهام و یلیق».
۳. پرهیز از طرح مباحث غیرضروری: مؤلف در این کتاب از طرح مباحثی که فایده چندانی ندارد خودداری کرده است. او در فهرست کتب خود در تعریف علم الیقین چنین میگوید: «و منها کتاب علم الیقین فی اصول الدین یشتمل علی خمسین مطلبا فی اربعة مقاصد ذوات ابواب هی العلم بالله و العلم بالملائکة و العلم بالکتب و الرسل و العلم بالیوم الآخر علی ما یستفاد من الکتاب و السنة و اخباراهل البیت علیهالسّلام ببیان ما یحتاج منها الی البیان و التوفیق بین ما تتراءا منها متخالفة بحسب الظاهر و نقل نتائج افکار اولی الالباب فیما یدق من ذلک و یلطف مع شواهد و تاییدات تطابق الاذهان السلیمة و الاذواق المستقیمة قاصر الطرف علی بیان الحق مرفوع الذیل عن نقل الاقوال و سلوک طریقة اهل الجدل کما هو داب المتکلمین و المتفلسین من اصحاب الظن و التخمین».
۴. کشفی بودن کتاب: مؤلف این کتاب را خارج از شیوه نگارش اهل جدل و متکلمین و فلاسفه دانسته و معتقد است که شیوه نگارش کتاب الهامی است از خداوند. او میگوید: «و هو کتاب لم یسبق بمثله و لم یر شبیهه فیما اظن بل تفردت بطریق تالیفه بالهام من الله عزّوجلّ و له الحمد» و نوۀ مولف در ذیل نسخهای از این کتاب نوشته: «بل تفرد بطریق تالیفه بالهام من الله عزّوجلّ جدی المصنف العلامة قدس الله رمسه و له الحمد …» و باز مؤلف در مقدمه همین کتاب میگوید: «هذا یا اخوانی کتاب علم الیقین فی اصول الدین آتانی الله عزّوجلّ من فضله …».