توضیحات
رساله خلق اعمال
رسالۀ خلق الاعمال، علاوه بر این، با عنوان جبر و تفویض و القدر فی الافعال نیز خوانده شده است.
ملاصدرا در این رساله، نخست اقوال مختلف در خصوص مسئلۀ قدر و افعال را ذکر میکند که شامل چهار نظریه رایج در بین علما است. در واقع سه مرحله، در تبیین دو نظریهای است که بیشترین نقادی از سوی صدرا بر آنها وارد شده است:
- اصل نظریه؛
- ادعای طرفداران هر نظریه بر فایدۀ آن؛
- لازمۀ تشنیع نظریه که قائلان از آن غافلند.
نظر گروه اول آن است که بندگان با ایجاد خداوند و با قدرت خویش مستقل و مستبدّند.
نظر گروه دوم این است که تنها فاعل مؤثر خداوند میباشد.
گروه سوم به حد وسط بین جبر و اختیار قائل و معتقدند خداوند بر همه چیز قادر است، اما ایشان در قبول وجود متفاوتاند.
نظریۀ چهارم از آن راسخان در علم است. بر طبق این نظر، حقیقت واحد الهی، حد جامع همۀ حقیقتها است. نور این حقیقت در همۀ موجودات سریان دارد.
ملاصدرا در ادامه با بیانی شیواۀ نظر خویش را تبیین کرده و برترین رتبه و اهمیت را در باب مسئلۀ افعال الهی به آن میدهد. او وجه صحیح بیان معروف لاجبر و لاتفویض را شرح میدهد.
طبق این بیان شخص مختار است از آن حیث که مجبور است و مجبور است از آن حیث که مختار است. یعنی اختیارش بعینه همان اجبارش است.
صدرا برای روشنی بیان، مثالی ویژه همانند کیفیت فعل حق تعالی معرفی و در پایان به فیض و الهام الهی اشاره میکند که از طریق آن حقیقت مسئله بر او روشن شده است.