توضیحات
رسالة الإیقاظات فی خلق الأعمال
مسألۀ جبر و اختیار یکی از پیچیده‌ترین مباحث عقلانی است که از دیرباز، فکر بشری را به خود معطوف داشته و در پی تحلیل آن در طی قرون متمادی قلم‌فرسایی‌های بسیاری شده است؛ ولی گویی هنوز قلب و اندیشۀ بشری از شبهۀ جبر خلاصی نیافته و در بستری مناسب نغنوده است.
این همه، گویی از آن‌جاست که بشر به عقل و قدرت خود بالیده و خویش را از مصبّ وحی و ترجمان آن دور داشته است. در طول تاریخ اسلام اگرچه مذهب جبر به جهم بن صفوان نسبت داده شده و خلیفۀ بزرگ و مکار اموی معاوية بن ابی سفیان به واسطۀ مطامع سیاسی و اجتماعی مروج آن بوده، ولی گویی قدمتی افزون بر این دارد، چه به نقل ابوالاسود دوئلی، طائفۀ بني قشير از جبریان بوده‌اند.
وجود اندیشۀ جبر و اختیار در تاریخ اسلام، و منازعات فراوان بر سر آن، که گاه با پیامدهای اسف‌باری توأم بوده، خاندان وحی و عترت علیهم السلام را بر آن داشته، که بسان سایر مبانی توحیدی، در این موضوع، حقیقت نفس الامری را آشکار نمایند.
خاندان وحی در این بحث با نفی جبر محض و اختيار محض، مذهب «بین الامرین» را پی نهادند، و همین آموزه به طور تعبدی و نقلی و تا حدی عقلی به متفکران شیعه به ارث رسید؛ ولی همواره در طرح این موضوع، اشکال عمده بر سر عقلانی ساختن این آموزه و بالمآل برهانی ساختن و تفهیم آن بوده است. در این راستا برخی با طرح نظریۀ «فاعل مضطر»، سمت و سویی عقلانی به آن دادند؛ و برخی با نفی ادلۀ جبر محض از سویی، و نفی ادلۀ اختيار محض از سوی دیگر، مذهب بين الأمرين را اثبات کردند.
اما آنچه در طول تمام این مباحث به چشم می‌خورد، بهره علمی صاحب نظران از اصطلاحات عقلانی عصری است که عمده بر محوریت فلسفه مشاء دور می‌زند و گویی تبلور تام جمیع این اندیشه‌ها، در آثار میرداماد به چشم می خورد.
میرداماد در پی طرح حکمت یمانی در صدد عرضۀ عقلانی آموزه‌های شیعی برآمد، و به انگیزۀ تقارن عقل و شرع، نهایت کوشش و استعداد ژرف خویش را برای تبیین آموزه‌های خاص شیعه به عمل آورد، و در پیمودن این طریق به ناچار به رأی خاص امامیه در «بين الأمرين» نظر افکند. وی در تحلیل این مسأله، افزون بر گفتارهای ضمنی در مسفوراتش، یک اثر فلسفی کلامی را بدین مهم اختصاص داد. این اثر رسالۀ «الإيقاظات» است که در پاره‌ای از نسخه‌ها، فقط با تحریر بخش اول این رساله با نام «خلق الأعمال» خوانده شده است.
موضوع اصلی این کتاب گزارش آرای میرداماد دربارۀ جبر و اختیار است که مشتمل بر یک مقدمه و شش «الایقاظ» است. این رساله در پاسخ یکی از دوستان یا شاگردان «میرداماد»، به رشته تحریر در آمده است. شروع این اثر در اواخر ۱۰۲۵ هجری قمری بوده است. بخش روایی که در ایقاظ چهارم آمده و تقریباً نیمی از رساله را به خود اختصاص داده است. در این بخش مؤلف، با نقل احادیث مربوط به جبر و اختیار، به تحکیم مبانی عقلی خود قوت بخشیده است.
