توضیحات
حکمت متعالیه در اسفار عقلی اربعه (دوره ۴ جلدی)
نوشتۀ حاضر، ترجمۀ جامع‌ترین اثر حکمی و فلسفی ملاصدراری شیرازی با نام اسفار اربعه است.
الأسفار الأربعة، عنوان اثر مشهور فلسفی صدرالدین شیرازی، ملقب به صدر المتألهین و ملاصدرا است. مؤلف نام کامل کتاب را الحکمة المتعالیة فی الاسفار العقلیة الاربعة نهاده است.
نام این کتاب از چهار سفر یک حکیم متأله بهره برده است. سفرهای چهارگانه عبارتند از: من الخلق الی الحق؛ فی الحق بالحق؛ من الحق الی الخلق بالحق؛ فی الخلق بالحق.
این کتاب از جهت جامعیت و دامنۀ تأثیر بر حوزه حکمت اسلامی در سده‌های اخیر، جایگاه ممتازی دارد. بسیاری از آثار حکمای نسل‌های بعد با اقتباس یا الهام گرفتن از این اثر پدید آمده‌اند. نویسنده این کتاب، برای اثبات ادعاهای فلسفی خویش از براهین عقلی، آیات، روایات و کشف و شهود عرفانی استفاده کرده است.
اسفار در عنوان کتاب جمع سَفَر است، هرچند برخی گمان کرده‌اند اسفار جمع سِفر است؛ اما صدرالدین شیرازی طرح کتاب خویش را منطبق بر سَفَرهای چهارگانۀ عارفان دانسته است. این سفرها به بیان او در مقدمۀ اسفار عبارتند از:
- سفر از خلق به سوی حق؛
- سفر در حق با حق (با حق، از آن رو که سالک در این سیر، وجود خویش را فرو می‌نهد و سیر او به حق انتساب می‌یابد)؛
- سفر از حق به سوی خلق با حق (سیر در کیفیت صدور کثرت از وحدت یا مشاهدۀ مراتب مخلوقات از عالی تا نازل)؛
- سفر در خلق با حق (سیر در کثرت مخلوقات، از آن رو که وحدت حق در آنها مندرج است و مشاهدۀ کیفیت بازگشت خلق به حق).
براین اساس ملاصدرا نام کتابش را الحکمة المتعالة فی الأسفار العقلیة الأربعة گذاشت.
کتاب صدرالدین شیرازی نیز در چهار سفر تنظیم شده است:
- در امور عامه (وجود و مظاهر آن)؛
- در حکمت طبیعی (جواهر و اعراض)؛
- در الهیات به معنی اَخَص؛
- در نفس و مبدأ و معاد آن.
آنچه در این باره جلب نظر می‌کند، تفاوت فصل بندی اسفار با آثار جامع پیش از آن در فلسفۀ اسلامی است که عموماً پیش از امور عامه و الهیات خاص به دو مبحث منطق و طبیعیات پرداخته‌اند و به اقتضای طبقه‌بندی ارسطویی علوم، بخشی را نیز به ریاضیات (حکمت وُسطی) اختصاص داده‌اند.
در اسفار، گذشته از نقل قول‌های گسترده از منابع عرفانی چون آثار ابن عربی و شارحان آنها، نظریات و گفته‌های بسیاری از فیلسوفان و متکلمان مورد نقد و نظر قرار گرفته است. مؤلف در هر مبحث نخست تقریری از موضوع، مطابق مبانی مشهور حکما به دست می‌دهد و به اقتضای بحث از دیدگاه‌های کلامی نیز ذکری به میان می‌آورد.
