ترجمه آداب النفس، دو جلد

توضیحات

ترجمه آداب النفس

درباره زندگی عالم عارف سید محمد عیناثی، اطلاع چندانی در دست نیست. صاحب روضات تنها به این موضوع اشاره می‌کند که: «مادرِ مادرش، دختر شیخ ما، شهید ثانی رحمه الله بوده است.»

همو در ستایش از مقام والای علمی و معنوی او چنین می‌نویسد: «متبحراً جامعاً، ومتتبعاً بارعاً، متديناً صالحاً، متعبداً سابحاً، فقيهاً عرفانياً، حکیماً ایمانياً، شاعراً عفيفاً، و ادیباً عريفاً.»

همچنین آیت الله سید محمد علی قاضی طباطبایی در مقدمه خود بر نسخه عربی کتاب آداب النفس می‌نویسد: «سید محمد بن محمد بن حسن» مشهور به «قاسم حسینی عیناثی عاملی» از بزرگان علمای امامیّه است که از جایگاه والایی در علم و ادب برخوردار بوده، جامع معقول و منقول است. او از علمایی بود که مقام زعامت داشت و واعظی توانا بود. او از «جبل عامل» به ایران مهاجرت و در مشهد مقدّس رضوی سکنی گزید و آثار گرانبهایی از خود به یادگار گذاشت.»

از این عالم بزرگ، آثار ارزشمندی به جای مانده است که یکی از آنها کتاب فاخر «آداب النفس» است. این کتاب، دربرگیرنده عناوین فراوان اخلاقی است که با بیانی شیوا و با آمیزه‌هایی از آیات و روایات و سخنان بزرگان و حکایاتی دلنشین، همراه گردیده است. رویکردی علمی به بسیاری از مباحث اخلاقی و طرح دیدگاه‌های کلامی و عرفانی و فلسفی در این باره، جذابیت ویژه‌ای به آن بخشیده است.

آثار مصنّف به نقل از کتاب «ریحانة الادب» از این قرار است:

• الاثنی عشریّة فی المواعظ العددّیة
• آداب النفس
• حدائق الابرار و حقائق الاخیار
• فوائد الحکماء
• فوائد العلماء

گفتنی است این کتاب از «رسايل اخوان الصفا» و «حکمت سینوی»، تأثیر فراوانی پذیرفته است و جناب مصنف (ره) این دو مشرب اخلاقی، عرفانی و فلسفی را بارها در کتاب خود بازتاب داده است. به عنوان نمونه، او متن کامل رساله ابن‌سینا در «معرفت نفس» را در بخش پایانی کتاب خود می آورد و آنگاه خوانندگان را توصیه می‌کند که حتما از این اثر گرانسنگ توشه‌های علمی و معنوی بردارند.

حاصل سخن اینکه همانگونه که «آیت الله سید محمد علی قاضی طباطبایی» در مقدمة خود بر نسخه عربی اين اثر آورده است: «این کتاب، کتابی دینی، اخلاقی، عرفانی، فلسفی، اجتماعی و عملی است و از هر گونه جمود و پیچیدگی به دور است.»

ویژگی‌های کتاب آداب النفس:

• از آنجا که موضوع این کتاب بر محور «اخلاق» است، لذا اخلاق و پای‌بندی به مکارم اخلاق، نقش محوری در زندگی انسان‌ها دارد و تنها با پای‌بندی به اخلاق است که آدمی می‌تواند، هَوَس زیاده خواهِ خود را مهار کند و بر غریزه‌های سرکش خود، چیره شود و به خواسته‌های بی‌پایان نفسِ خود، تعادل بخشد. اینکه آیا اساساً آدمی می تواند خُلق و خوی خود را تغییر دهد یا خیر؟ نکته مهمی است که مصنّف در آغاز کتاب به آن می‌پردازد و با اشاره به سخنِ دو نفر از بزرگان این فنّ، یعنی «خواجه نصیرالدین طوسی» و «امام محمد غزالی» و همراه با استدلال، نتیجه می‌گیرد که خُلق و خوی آدمی، تغییرپذیر بوده و او می‌تواند از خُلق و خوی ناهنجار و ناشایست، به خُلق و خوی هنجار و شایسته، تغییر و تحوّل یابد. اثر پیش رو، در مباحث اخلاقی‌اش، کتابی متعادل بوده، نه آدمی را به سوی ریاضت‌های طاقت فرسا و نفس‌گیر سوق می‌دهد، و نه آموزه‌هایی کم مایه و سبک از مکارم اخلاقی ارائه می‌دهد؛ نه آدمی را به زهد مطلق نسبت به دنیا و مواهب آن فرامی‌خواند و دنیای او را از او می‌گیرد و او را یکسره به سوی آخرت می‌کشاند، و نه اهمیت آخرت و سرای ابدی را سبک می‌شمارد، و ساده از کنار آن می‌گذرد. بنابراین کتابی است که به تعادل فرامی‌خواند، و چشم اندازی از انسانِ اخلاقی متعادل را به تصویر می‌کشد. این کتاب، صرفاً به بیان یک سلسله آموزه‌های اخلاقی بسنده نمی‌کند، بلکه بسیاری از مواعظ آن، همراه با استدلال، و بسیاری از مباحث آن، مقرون با برهان است و از این رهگذر، خواننده محترم با «فلسفه اخلاق» نیز روبرو می‌شود.
• ویژگی دیگر، نکته‌سنجی‌ها و دقّت نظر مصنّف بزرگوار در طرح مباحث اخلاقی و تبیین و توضیح آن‌هاست، به گونه‌ای که این، خود، امتیاز دیگری برای این اثر محسوب می‌شود. به عنوان مثال، وقتی نویسنده بزرگوار بحث «کِبر» و «تواضع» را مطرح می‌کند و به مصادیق آنها اشاره می‌کند، به مصداق‌هایی می‌پردازد که بر خودِ آدمی نیز مشتبه می‌شود که آیا فلان ویژگی او «کبر» به شمار می‌آید یا «تواضع» است و آنگاه با بیان نشانه‌هایی، مرز میان این دو را مشخص می‌کند و کارِ خواننده را در تشخیص این دو، آسان م‌یکند. گرچه در پایان این بحث، مصداق‌هایی را نیز نام می‌برد، که به درستی نمی‌توان مرز میان این دو صفت را تشخیص داد و آنگاه نتیجه می‌گیرد که باید به خدا پناه برد و از او درخواست توفیق کرد که در شناسایی این دو، آدمی را موفق بدارد، و به او مَدد برساند. این کتاب، با اعترافِ خودِ مصنّفِ بزرگوار، در طرح دیدگاه‌های اخلاقی خود، از «رسائل اخوان الصفا» تأثیر فراوانی پذیرفته است، به گونه‌ای که حتی اصطلاح «اخوان الصفا» به عنوان ویژه‌ای در راستای ایجاد اُنس و اُلفت و مهربانی میان برادران دینی، بارها استعمال شده است. نیاز به یادآوری است که حدوداً دو بار، مصنّف بزرگوار از «رسائل اخوان الصفا» نقد نیز نموده و با برهان به بازگویی این نقد پرداخته است که نشان از نگاه نقّادانه مصنّف بزرگوار و نگاه اجتهادی و استنباطی آن بزرگوار به مباحث اخلاقی است.
• ویژگی دیگر، ساحت عرفانی کتاب است. در این اثر، دیدگاه عرفانی نویسنده، بسیار پر رنگ است به گونه‌ای که سراسر این کتاب، آکنده از استناد به سخنان عرفای بزرگی همانند: جُنید بغدادی، ابوالحسن خرقانی، ذوالنون مصری، سفیان ثوری، یحیی بن معاذ، بُشر بن حارث، ابراهیم ادهم، فضیل بن عیاض، سری سقطی، معروف کرخی و دیگر نام آوران عرصه عرفان است. در این راستا، دیدگاه عرفانی مصنّف، درباره عناوینی همانند: نماز، زکات، روزه، حج و قرائت قرآن، بسی دلپذیر، شیرین و در خور تأمّل و استفاده است.
• ویژگی دیگر کتاب، بعدِ فلسفی آن است. مرحوم مصنّف برای اثبات «نفس» و بقای آن پس از مرگ جسمانی از ادّله فلسفی کمک می‌گیرد و با براهین حِکمی و فلسفی به اثبات آن می‌پردازد. او در این‌باره، پا را فراتر می‌گذارد و متن کامل رساله «ابن سینا» در «معرفت نفس» را می آورد. سرفصل این رساله عبارت است از: فصل اول؛ در اثبات این نکته که جوهرِ نفس، مغایر با جوهر بدن است. فصل دوم؛ در اثبات بقای نفس، پس از خرابی بدن. فصل سوّم؛ در مراتب نفوس در سعادت و شقاوت، پس از جدایی از بدن. باری، مصنّف، در رابطه با عناوین مهمی همانند اثبات نفس تنها به منقول بسنده نکرده، از معقول و مباحث فلسفی نیز استفاده فراوانی کرده است، تا آنجا که در این‌باره، کفّه معقول را بسی سنگین‌تر از کفه منقول آورده است، و این خود، از اهتمام ایشان به ذوق‌ها و گرایش‌های فلسفی بسیاری از مخاطبین خود، و نیز از عقل‌گرایی ایشان خبر می‌دهد.
• ویژگی دیگر این کتاب، ساحت ادبی آن است. مصنّف که خود، شاعر و ادیب بوده است، به این اثرِ خود، رنگِ ادبیِ ویژه‌ای بخشیده است، تا آنجا که بسیاری از صفحات کتاب او آ کنده از اشعار شاعران و استنادهای ادبی است. ضمن آنکه استعاره‌های فراوان ادبی که در کتاب او آمده است و فصاحت و بلاغتی که در سخنان او به کار رفته است، گواه دیگری بر ساحت ادبی کتاب اوست.

ویژگیهای مذکور به این کتاب، جایگاه ممتازی بخشیده و رتبه آن را در ردیف کتاب‌های گرانسنگ اخلاقیِ علمای بزرگ قرار داده است؛ از این رو کتابی است در خور تأمل و استفاده برای همه مشتاقان اخلاق و عرفان.

آداب النفس كتاب يحتوي على بحث في الآداب الإنسانية وذلك على ضوء الكتاب والسنة النبوية، وهو مرتب على مقدّمة وفصول متعدّدة تطرقت للمسائل التالية:

في الترغيب من الطاعات والزهد في الدنيا في العزلة والخلوة، في صحية الأنفس الطاهرة والأنس بالأخلاق الباهرة، في آداب النفس بالعفة والتقوى والزهد والورع في الشكر في المعارف والسّعادات النفسية، في آداب النفس، في آداب السفر، في العجب وأحوال الزهاد في الموت وما يتصل به، في التواضع والتكبر، في الحياة والوفاء، في الخوف والرجاء، في الفقر والجوع، في الحرص والأمل، في قمع الأنفس ومخالفتها في شهواتها، في الغضب والحلم، في استصلاح نفس الإنسان، في الخير والشر، في أنّ أسباب الشرور بالعرض، في كمية أنواع الخيرات والشرور، في كيفية معاشرة إخوان الصفاء، ماهية الإيمان وخصال المؤمنين ومناماتهم في آداب الدعوة إلى الله تعالی.