توضیحات
اللباب شرح فارسی بر خلاصة الحساب
این کتاب به نام الرسالة البهائیة فی الحساب نیز شناخته میشود. خلاصة الحساب مشهورترین کتاب آموزشی در تاریخ ریاضیات دورۀ اسلامی است، به طوریکه تاریخ تألیف متون آموزشی ریاضی را میتوان به پیش و پس از تألیف این کتاب، تا هنگام ورود دانش جدید ریاضی به بخش وسیعی از سرزمینهای اسلامی، تقسیم کرد.
خلاصة الحساب مشتمل است بر یک مقدمه کوتاه (شامل معرفی اعداد هندی)، ده باب و یک خاتمه.
همانند بیشتر آثار تألیف شده در موضوع حساب اسلامی، خلاصة الحساب نیز با تعریف حساب و موضوع آن آغاز میگردد. در بابهای اول و دوم، مؤلف به بررسی حساب اعداد صحیح و کسری پرداخته است. بابهای سوم تا پنجم، به استخراج مجهولات و محاسبۀ معادلات، به ترتیب با اربعۀ متناسبه (تناسب)، حساب خطأین، و عکس (تحلیل یا تعکیس) اختصاص دارد. بابهای ششم و هفتم به موضوع محاسبۀ مساحت انواع شکلهای هندسی شامل مستقیم الاضلاعها (مانند مربع، مثلث و مستطیل) و جز آنها (چون دایره، شلجمی و اهلیلجی)، مساحت اجسام و نیز محاسبه تراز زمین برای حفر قنوات، ارتفاع کوهها، عرض رودخانهها و عمق چاهها اختصاص دارند. از باب هشتم، موضوع جبر و مقابله آغاز میشود که به حل معادلات تک مجهولی و چند مجهولی اختصاص دارد. بابهای نهم و دهم نیز به طرح پارهای قواعد (شامل دوازده قاعده) پرداختهاند که محاسبهگران با استفاده از آنها سریعتر از معمول به پاسخ میرسند.
و نیز پارهای مسائل متفرقه (شامل نُه مسئله) که پرداختن به آنها موجب روشنشدن ذهن مشتاقان میشود و به منزلۀ تمرین در انجام دادن محاسبات است. در خاتمۀ کتاب، مؤلف هفت مسئلۀ نمونه را که قادر به حل آنها نبوده (با عنوان مستصعبات) طرح کرده است. این مسائل براساس معادلات درجۀ اول و دوم حل نمیشوند.
خلاصة الحساب را میتوان در واقع خلاصهای از سطح و درجه دانش حساب (شامل حساب هندی، مساحت و جبر و مقابله) در ایران و بخشهایی وسیع از حوزۀ سرزمینهای اسلامی در اواخر قرن دهم تا اواسط قرن یازدهم به شمار آورد. دورهای که رسیدن به دستاوردهای جدید در این حوزهها، دور از دسترس دانشمندان بودهاست.
براساس سادهنویسی و تهیه متنی آموزشی، همانند دیگر متون درسی حساب اسلامی، شیخ بهائی از منابع خود در متن کتاب یادی نکرده و فقط در دو موضع، بحث بیشتر درباره برهانهای مورد نظر خود را در زمینۀ محاسبۀ مساحتها، به کتاب دیگرش که از آن به کتاب الکبیر یادکرده، ارجاع داده است و در یک موضع نام این کتاب را بحر الحساب ذکر کردهاست. از این کتاب به جز بندی کوتاه باقینمانده است.
از همان هنگام تألیف خلاصة الحساب، شرحنوشتن بر آن نیز آغاز شد و از آنجا که این کتاب تا قرن چهاردهم همچنان در مدارس علوم دینی ایران تدریس میشد، روند شرحنویسی بر آن تا قرن حاضر نیز ادامه داشتهاست. نخستین شروح موجود از خلاصة الحساب از حسین یزدی اردکانی ، شمسالدینبن علی حسینی خلخالی و جواد بن سعداللّه کاظمی مشهور به فاضل جواد است که هر سه از شاگردان شیخبهائی بودهاند.
متأخرترین شرح کتاب نیز شرح و ترجمۀ سید محمد جواد ذهنی تهرانی است.