توضیحات
احوال و آثار عین القضات
عین القضات یکی از اعاظم و اکابر صوفیه بوده و دارای تألیفات بی‌نظیری است و عموم نویسندگان او را در ذکاء و فضل یگانۀ روزگار دانسته‌اند. این کتاب تحقیقی است در احوال و آثار عین القضات همدانی.
عین القضات در خاندان فضل و ادب پا به عرصۀ وجود نهاد و قبل از رسیدن به سن بلوغ در نحو و ادب و صرف و فقه و کلام و حدیث و اصول و منطق و تاریخ سرآمد عصر خود شد و چون از علوم ظاهری و عادی بپرداخت، متوجه صوفیه شده و در حدود سال ۵۰۷ رسالۀ خود را در تصوف به رشتۀ تحریر در آورده و سپس در اندک مدتی به مقام خاص الخاص رسیده و محسود مخالفین و اهل ظاهر گردید تا اینکه در سال ۵۲۵ هجری در سن ۳۳ سالگی به دار آویخته شد.
باب اول کتاب به شرح حال عین القضات اختصاص دارد. دربارۀ آرا و عقاید صوفیانۀ عین القضات قسمت‌هایی از بیانات او دربارۀ مذاهب مختلف، شیطان، جبر و اختیار که مهم بود، جمع‌آوری و در باب دوم عیناً نقل شده است. از آثار وی آنچه به دست آمده دربارۀ فهرست و چگونگی آنها در باب سوم بحث شده و همچنین مختصات سبک وی نیز از نظم و نثر در باب چهارم بیان شده است. در باب پنجم فهرست اشعار خود او در فصل اول و اشعاری که به استشهاد آورده در فصل دوم مرتب شده است و در هر فصل اشعار فارسی مقدم شده و ترتیب فهرست نیز با رعایت حروف ابتثی در قوافی بوده است. همچنین در باب ششم فهرست احادیث ترتیب حروف الفبا رعایت شده و مأخذ هر شعر و حدیثی در ذیل آن با علایم رمز ضبط شده است.
عین القضات به واسطۀ اطلاعات وسیع و احاطۀ کاملی که به نظریات و افکار متصوفه داشته و در آرای صوفیانۀ خود از نظریات بزرگان عرفای متقدم به ویژه حسین بن منصور حلاج و امام محمد غزالی و امام احمد عزالی متأثر شده است و در واقع نظریات او اغلب همان نظریات عرفای بزرگ قبل از وی است، با این فرق که امام محمد غزالی و امام احمد غزالی و همچنین سایرین، رعایت افکار عامه را نیز در بیان عقاید خود لازم شمرده‌اند؛ ولی وی رموز و دقائق عرفان را روشن و بی‌پروا بیان نموده و تفسیر آیات و احادیث را نیز بی‌محابا انجام داده است. اتهام او به الحاد و زندقه و دعوی الوهیت نیز گذشته از علل سیاسی، به دلیل بیان روشن و صریحی بوده است که علمای ظاهر و عوام الناس از درک حقایق سخنان وی عاجز بوده‌اند.
از آثار عین القضات آنچه به دست آمده و در این کتاب دربارۀ هریک از آنها بحث شده، می‌توان به این موارد اشاره کرد:
رسالۀ یزدان شناخت، زبدة الحقایق، رسالۀ جمالی، رسالۀ لوایح، تمهیدات، مکتوبات نسخۀ مراد منلا، مکتوبات نسخۀ کتابخانۀ ملی تهران، شکوی الغریب عن الاوطان الی علماء البلدان و …
کتاب «رسالۀ یزدان شناخت» را عین القضات در مسائل الهی و حکمت و علوم طبیعی برای عزیزالدین مستوفی اصفهانی که نسبت به وی ارادت خاصی داشته و حامی او بوده، در سه باب به رشتۀ تحریر درآورده است:
- باب اول: در بیان معرفت باری تعالی و شناختن بعضی از صفات او و نکته چند از امور الهی در هفت فصل؛
- باب دوم: در معرفت نفس انسانی و حال چگونگی و شقاوت او در معاد در هشت فصل؛
- باب سوم: در نبوات و معجزات و کرامات در شش فصل.
فهرست کلی مطالب کتاب بدین ترتیب است:
- باب اول: شرح حال عین القضات؛
- باب دوم: عقاید و آرای صوفیانۀ عین القضات؛
- باب سوم: آثار عین القضات؛
- باب چهارم: سبک عین القضات؛
- باب پنجم: فهرست اشعار عین القضات؛
- باب ششم: فهرست احادیث آثار عین القضات.
