توضیحات
تفسیر صفی (میرزا محمد حسن اصفهانی)
دانشمندان مسلمان از دیرباز به ترجمه و تفسیر قرآن کریم به زبان فارسی همت گماشتهاند. معمولاً این ترجمهها و تفسیرها به نثر بوده است. برخی در این میان سعی کردهاند ترجمه و تفسیر قرآن را به نظم درآورند.
در طول این آثار مهمترین تفسیر منظوم موجود، تفسیر صفی سرودۀ عارف الهی میرزا محمد حسن اصفهانی، مشهور به صفی علیشاه است که اولین ترجمۀ کامل عروضی قرآن و تنها تفسیر منظوم کامل قرآن میباشد.
صفی علیشاه یک صوفی عارف است و گرایش تفسیری او عرفانی است. تفسیر وی پر از واژههای صوفیانه و عارفانه است مانند: جذبه، مرشد، پیر، سالک، عارف، توحید، ولایت، حقیقت عبادت، کشف و شهود، تأویل عرفانی، تأویل باطنی و … ولی چنانکه خود گوید: در هرجا به مناسبت همه چیز را گفتهام، کم و بیش به مباحث مختلف دیگر نیز پرداخته است.
بزرگ ترین اثر صفی، تفسیر منظوم اوست که یکی از آثار بزرگ قرون اخیر است. این تفسیر منظوم در بحر «رمل مسدس مقصور» (وزن مثنوی مولوی) سروده شده است و کار مفصلی است.
وی در انگیزۀ نگارش این تفسیر میگوید: «سالها بود که در خیال داشتم ترجمۀ تفسیر کلام الله را به نظم آرم که مشوق مردم فارسی زبان به خواندن و فهمیدن معانی و نکات عرفانی قرآن شود و خاطرهها از اباطیل مدعیان لفظ تراش پرداخته شود و توفیق این کار بزرگ را نمییابم، بلکه ممتنع میپنداشتم. در این آخر عمر عنایت باریتعالی شامل حال شد و این امر عجیب در مدت دو سال بلکه کمتر به ظهور پیوست.»
وی می نویسد: «از آثار عجیب این عصر یکی تفسیر منظوم است که اگر بیغرضانه آن را بخوانی و قوعش را از عجایب روزگار دانی، نه از آن گویم که این فقیر به نظم آورده، اگر من از دنیا نگذشته باشم دنیا از من گذشته، نخواهم از این تعریف کسی را به خود راغب کنم. اگر مردم همه راغب شوند بعد از این، چه خواهند شد و در این آخر عمر چه طرفی از دنیا خواهم بست که در خرابهای نشستهام و از حیات عاریت به حقیقت خسته، نه آمالی و نه اولاد و عیالی دارم.»
او در ادامه مینویسد: «اما تو به دانش انصاف ده و به اغراض طبیعت پا بر حق منه که اگر مرا نامی نیست این کتاب از برای عجم نیکنامی است. مردم اغلب مردهپسند، غایبطلب و بیگانهپرستند. اگر چنین کتابی از سایر بلاد به ایران آمده بود در شئونش بنگر تا چه حکایتها بود.»