توضیحات
مصباح الهدایة و مفتاح الکفایة
این کتاب که مهمترین اثر نویسنده است، در موضوع خود که عبارت از تصوف و اخلاق است، در میان آثار فارسی قرن هفتم به بعد ممتاز و منحصر به فرد است.
اشخاصی همچون جامی در نفحات الانس و نایب الصدر در طرائق الحقائق که به بیان شرح حال عز الدین محمود کاشانی پرداختهاند و یا مانند حاجی خلیفه در کشف الظنون که به معرفی کتاب مصباح الهدایة اهتمام داشتهاند، عموماً وی را جزء مترجمان و شارحان دانستهاند و کتاب او را جزء ترجمههای فارسی عوارف المعارف معرفی نمودهاند؛ در حالی که این کتاب، به تصریح خود مؤلف، در مقدمه و از روی مقایسه هر دو کتاب با یکدیگر، کتاب مستقلی در تصوف است که اکثر اصول و فروع عوارف المعارف را شامل میشود، ولی در نقل حکایات و روایات، سلسله اساتید را که سهروردی آورده، حذف کرده و مطالب را به ترتیب کتاب عوارف المعارف نیاورده، بلکه خود در ترتیب بابها و فصول، شیوۀ خاصی را انتخاب نموده که با کتاب عوارف المعارف تفاوت دارد و هم چنین مطالبی را از خود بر آن افزوده است و در واقع میتوان گفت که کتاب مصباح الهدایة، برداشت و ترجمۀ آزادی از کتاب عوارف المعارف، به زبان فارسی است.
کتاب، شامل ده باب است و هر بابی، ده فصل دارد که در مجموع، یک صد فصل میشود:
ابواب کتاب، از این قرار است: ۱. اعتقادات متصوفه؛ ۲. علوم؛ ۳. معارف؛ ۴. اصطلاحات صوفیان؛ ۵. مستحسنات متصوفه؛ ۶. آداب؛ ۷. اعمال؛ ۸. اخلاق؛ ۹. مقامات؛ ۱۰. احوال.
به طوری که از فهرست مطالب و ابواب و فصول، معلوم میشود، مؤلف در این کتاب، از نخستین پایۀ دین که اعتقاد به وجود صانع و توحید است، تا آخرین مقام و منزل سالکان که مرتبه فناء فی الله و بقاء بالله و حال اتصال است، تمام مراحل را به همراه مسائل اعتقادی و اصول و فروع دین و آداب و رسوم، شرح داده که در نوع خود در میان کتب فارسی قدیم، همتا ندارد.
با اندک دقت در مطالب کتاب، میتوان دریافت که عز الدین شرط اساسی تصوف و حقیقت عشق را وجوب طاعت و عبادت و پیروی از شریعت میداند و کسانی را که عبادت و طاعت را وظیفۀ عابدان و زاهدان میشمارند و بر این باورند که صوفیان صاحبدل را چندان احتیاج به آداب شریعت نیست، سرزنش میکند. وی، تصریح میکند: «اقوال و افعال صوفی، همه، موزون بود به میزان شرع ؛ هرگز شتم و فحش از دهان وی بیرون نیاید».
توجه به حقیقت و شریعت، به حدی در کتاب، مهم است که شرط توفیق را توجه جدی به عبادات و اطاعات در قالب شریعت میداند. این نکته نیز قابل یادآوری است که برخی از صوفیان، توجه به حقیقت را از توجه به شریعت، مستقل میدانستند، حتی برخی، تاثیر اعمال و عبادات را نیز بسیار کم میخواندند، اما کاشانی نه تنها این امر را برنمیتابد، بلکه بر اطاعت و عبادت و انجام آن در قالب شریعت، تاکید میورزد.