توضیحات
ادب ثنای حق (تحلیلی معرفتی از سورۀ مبارکۀ حمد)
سوره مبارکه «حمد» یا «فاتحة الکتاب» از سورههای کوتاه قرآن مجید است که علیرغم تعداد کم آیات آن و ایجاز و اختصارش، مشتمل بر عصارۀ معارف وسیع قرآن کریم است، طوری که از آن به عنوان امّ الکتاب و همتای قرآن عظیم نام برده شده است.
در اخبار نبوی (ص) و سخنان ائمه اطهار (ع) نیز با نامها و اوصافی چون: جامعترین حکمت، گنج عرشی، سورۀ شفابخش، نعمت بزرگ و سنگین و برترین سورۀ قرآن از آن یاد شده است.
قرائت آن، معادل قرائت تمامی کتب آسمانی نازل شده، سنگینی آن، بیش تر از قرآن شمرده شده و مانند آن در سایر کتب آسمانی نازل نگردیده است.
این سوره به نام های مختلفی نامیده شده است که هر کدام از آنها، بیانگر ابعاد خاصی از عظمت و ویژگیهای عالی آن است که از جمله این نامها امّ الکتاب است. در زبان عربی هر چیزی که جامعیت داشته باشد آن را «اُمّ» گویند. مکّه را «ام القری» مینامند. به مغز انسان در عربی «ام الرأس» گویند.
«امّ الکتاب» بودن سورۀ حمد به این معنی میتواند باشد که عصارۀ تمام کتب آسمانی از جمله قرآن مجید در این سوره منطوی است و از چنان جامعیتی برخوردار است که تمام حقایق کتب آسمانی و آیات قرآن را در بر میگیرد، به طوری که برای فهم آیات دیگر، باید به آن آیات مراجعه کرد. بر این اساس، اگر قرآن در توصیف خود، خود را با عنوان «مهیمن» بر دیگر کتب آسمانی معرفی نموده و هر کدام از آن کتب، بازتابی از مرتبهای از مراتب معرفتی قرآن است، این امر به نوعی در سورۀ حمد نیز منعکس و مطرح است و سورۀ حمد به عنوان عصارۀ قرآن و «ام القرآن»، مهیمن بر کتب آسمانی خواهد بود.
یکی دیگر از نامهای سورۀ حمد، «فاتحة الکتاب» است. این سورۀ مبارکه به عقیده بسیاری از مفسران و پژوهشگران علوم قرآنی، اولین سورهای است که به طور کامل بر قلب مطهر رسول الله (ص) نازل شده است و در تنظیم سورههای قرآن نیز سرآغاز کتاب الهی است و قرآن به آن آغاز میگردد و از همینرو «فاتحة الکتاب» یا «فاتحة القرآن» نام گرفته است. از سورۀ مبارکۀ حمد در روایات فراوانی با نام «فاتحة الکتاب» یاد شده است. این سوره، نه تنها سرآغازی در کتاب تدوین است، بلکه مفتاح ظهور کتاب تکوین و آفرینش نیز است.
از این منظر که این سوره دو بار نازل گردیده، «سبع المثانی» نامیده شده است و این حاکی از جایگاه معرفتی این سوره مبارکه است. با توجه به معنای لغوی «مثانی»، ممکن است این نام، ناظر به این باشد که آیات قرآن نسبت به یکدیگر انثناء، انعطاف و گرایش خاصی داشته و هر یک از آیات با سایر آیات تفسیر میشود و یا اینکه صورت ظاهری آیات که در قالب الفاظ و زبان عربی ظهور یافته است، به باطن و حقیقت آن که در نزد خداوند علی حکیم است، منعطف بوده و بازگشت دارد و این بازگشت و انعطاف ظاهر به باطن، و باطن به ظاهر در قوسهای پیچدار نزول و صعود، حقیقتی تودرتو و لایهلایه به این سوره که «امّ القرآن» و همتای تمام قرآن است، داده است، طوری که می توان آن را با نام «سبع المثانی» توصیف نمود.