توضیحات
آغاز و انجام (خواجه نصیرالدین محمد طوسی)
سيد حيدر آملى، معاصر خواجه، در جامع الاسرار، اين رساله را از مؤلفات خواجه نام برده، لذا اثبات اينكه رساله از مصنفات خواجه است نياز نيست.
آغاز و انجام يكى از مآخذ و مصادر علمى حكمت متعاليه، معروف و مشهور به اسفار صدرالمتألهين است و در چندين فصل موقف هفتم الهيات اسفار و نيز در اكثر فصول باب يازدهم نفس اسفار ناظر به مطالب اين رساله است، حتى در بسيارى از موارد عبارات خواجه را به عربى از اين رساله ترجمه فرموده است و خواجه را به بعض المحققين ياد نموده است.
و شاگرد بزرگ آن بزرگوار، مرحوم فيض در «علم اليقين» بر ممشاى استادش مشى كرده است و بسيارى از فصول و مطالب آغاز و انجام را به قلم خود ترجمه و تحرير كرده است، چنانكه با مقابله و عرض معلوم مىگردد و متأله سبزوارى در تعليقاتش بر اسفار از آن نام مىبرد و مطلب نقل مىكند.
در اين رساله، در واقع سخن از شرح حال انسان در هر عالم است، جز اينكه در فصل دوم و هفدهم و برخى از مواضع ديگر در اثناى سخن، به اختصار و ايجاز، از آغاز يعنى مبدأ تعالى و آمدن انسان از فطرت اولى اشارتى نموده است؛ نه بدان نحو كه مثلاً در مبدأ و معاد شيخ رئيس و مولى صدرا از مبدأ بحث مىشود. لذا سزاوار است كه اين رساله را يكى از رسائل در معرفت نفس، يعنى روانشناسى بشناسيم و بدانيم.
اين کتاب داراي ۲۰ فصل است.
فهرست مطالب مطرح شده در کتاب، عبارت است از: در صفت آخرت و ذكر سالكانش و اسباب اعراض مردمان در جهان از آن و آفات آن اعراض؛ اشاره به مبدأ و معاد و آمدن از فطرت اولى و رسيدن به آنجا و ذكر شب قدر و روز قيامت؛ اشاره به هر دو جهان و ذكر مراتب مردم در این جهان و آن جهان؛ اشاره به مكان و زمان آخرت؛ اشاره به حشر خلايق؛ ذكر احوال اصناف خلق در آن جهان و ذكر بهشت و دوزخ؛ اشاره به صراط؛ اشاره به صحايف اعمال و كرام الكاتبين و نزول ملائكه و شياطين به نیکان و بدان؛ اشاره به ثواب و به حساب و طبقات اهل حساب؛ اشاره به وزن اعمال و ذكر میزان؛ در نورديدن آسمانها؛ دمیدن در صور و تبديل زمین و آسمان؛ احوال روز رستاخيز و وقوف خلق به عرصات؛ درهاى بهشت و دوزخ؛ زبانيه دوزخ؛ جوىهاى بهشت؛ خازن بهشت و دوزخ؛ درختهاى زقوم و طوبى؛ حور العين؛ ثواب و عقاب و عدل.
خواندن این کتاب برای آشنائی با معاد قرآنی که مکاشفات نیز آن را تأیید میکند، بسیار مفید است.