توضیحات
منازل السائرین (شرح کمال الدین عبدالرزاق القاسانی)
«شرح منازل السائرین»، اثر کمال الدین عبد الرزاق قاسانی (۷۳۵ قمری)، شرحی بر «منازل السائرین» خواجه عبدالله انصاری (۴۸۱ قمری) است.
شارح، «منازل السائرین» را به زبان خود منازل؛ یعنی عربی شرح کرده و این مهم را به درخواست غیاث الدین محمد بن رشید الدین فضل الله، وزیر سلطان ابوسعید بهادرخان (۷۳۶- ۷۱۶) به انجام رسانده و در تاریخ دوشنبه، بیست رجب ۷۳۱، در ربع رشیدی تبریز از تالیف آن، فراغت یافته است.
این شرح، مهمترین اثر شارح و در میان شروح منازل، بهترین شرح و مهمترین کتاب در حوزه عرفان عملی است و به تعبیر استاد، سید جلال الدین آشتیانی، شرح قاسانی بر «منازل السائرین» خواجه عبدالله انصاری، حاکی از عظمت و بزرگی نظر و مقام و سعه باع و تضلع کامل او در تصوف علمی است.
پرورش یافتن شاگردانی چون قاضی سعید قمی و قیصری در مکتب عرفان عملی و نظری ملا عبد الرزاق، خود دلیل تبحر و تضلع اوست، البته قدرت فکر و باریک اندیشیهای قاسانی، نه تنها در «شرح منازل»، بلکه در سایر کتابهای او، مثل «شرح فصوص» بی نیاز از تعریف است.
«شرح منازل»، به صورت غیر مزجی و بر وفق «منازل السائرین»، در ده قسم کلی باب بندی شده است. این مقامات دهگانه، هریک، خود به ده باب منقسم میباشد و هر قسم در سه مرحله در طول یکدیگر بیان میشود. شارح در این مقام چنین میفرماید: «اندراج هریک تحت دیگری، بسان اندراج و ترتب انواع و اجناس منطقی است که هریک از اعالی را صورتی در اسافل و هریک از اسافل را صورتی در اعالی است؛ نه چون بالارونده از پلکان که چون پای از درجتی برداشت و به بالاتر جهید در جهت، فروتر را فروهلد، بلکه در عین اینکه پای در منزل برتر دارد، در منزل فروتر نیز حضوری و صورتی جداگانه دارد؛ بدین ترتیب، هریک از صد مقام به حسب صورتش در دیگر ابواب ده گانه، خود صد صورت دارد که مجموعا هزار میشود».
اگرچه خواجه عبدالله انصاری در «منازل السائرین»، صد منزل شمرده، ولی این کلیات است و حقیقت این است که انسان از وقتی پا از رتبه طبیعت بیرون میگذارد و در مقام سیر الی الله برمی آید تا به آخرین مقام، مراتب غیر متناهیه طی میکند. همان طور که بین ظلمت و نور شدید مراتب روشنایی غیر متناهی است، مراتب محبت و علم نیز همین است.
ملا عبدالرزاق کاشانی، دارای ذوقی سرشار و قلمی تواناست و قادر است که مطالب مفصلی را با کمال سهولت، روان و جذاب و قابل فهم، به صورت اختصار درآورد.
قاسانی در این شرح، بسان شماری از شروح، تحت تاثیر مستقیم عفیف الدین تلمسانی است و در غالب مطالب از وی پیروی کرده است؛ به اضافه فوایدی که در تشریح مطالب از خود افزوده است با این تفاوت که زبانی فنیتر از تلمسانی دارد و بیشتر از وی اصطلاحات عرفانی را استفاده میکند
و به فرموده استاد آشتیانی، اگر هیچ شرحی بر «منازل» خواجه عبدالله در دسترس محقق کاشانی نبود، بازهم او در کار خود توفیق حاصل میکرد.
شایان توجه اینکه از لحاظ کتاب شناسی، این شرح مشتمل بر صحیحترین ضبط متن منازل است، چرا که به تصریح کاشانی در پایان کتاب، نسخهای از متن «منازل السائرین» که آن را نزد شیخ الاسلام انصاری خوانده بودند و اجازه شیخ به خط خود وی، مورخ ۴۵۳ در هامش آن بوده است، او شرح خود را بر اساس ضبط آن نسخه مینگارد.
از آنجا که کاشانی در فلسفه نظری هم راسخ بوده و منشا ترویج تصوف اسلامی شده و مورد احترام اهل نظر و برهان است، این خصوصیت او بدین شرح امتیازی خاص بخشیده، چرا که وی در حوزه عرفان عملی، از عرفان نظری سود برده است و از این جانب قدمی در ترویج تصوف اسلامی برداشته است، چرا که عرفان نظری، معرفتی برای سالک حاصل میکند که با کمک آن میتواند دقیقا مفهوم شهودهای خویش را دریابد و بداند که این شهود از کدامین مرحله خبر میدهد و دیگر آنکه سالکان میتوانند با مراجعه به آنچه عارفان در بحثهای نظری و محتوای شهود فنایی آوردهاند، شهود خویش را محک بزنند و موقعیت فعلی خویش را به طور دقیق از نظر رتبه وجوی تشخیص دهند.