توضیحات
حل الرموز و کشف الکنوز (فی شرح الکلمات الذوقیة سهروردی)
علی بن مجدالدین شاهرودی بسطامی، مشهور به مصنّفک در سال ۸۰۳ هجری در بسطام خراسان دیده به جهان گشود. چون از کودکی به تصنیف و تألیف روی آورد به مصنّفک ملقّب شد. مذهب او حنفی و از نوادگان امام فخر رازی است و همین امر سبب شهرت بیشتر او شده است. در حدیث، تفسیر و در فقه حنفی و شافعی بصیرتی بسزا داشت. از استادان او میتوان از جلال الدین یوسف اوبهی و قطب الدین هروی نام برد.
مصنّفک کتاب حلّ الرموز و کشف الکنوز را به درخواست حاکم وقت، سلطان محمد ثانی فرزند مراد ثانی، معروف به سلطان محمد فاتح، سلطان هفتم سلسله آل عثمان نوشته است. این کتاب که شرحی بر الکلمات الذوقیه سهروردی است به طور مفصل مفاهیم عرفانی و اشراقی رساله الکلمات الذوقیة را تبیین میکند.
کلمات الذوقیة که رساله الابراج نیز نامیده میشود، رساله کوچک عرفانی اشراقی است که به زبان عربی نوشته شده اسـت. نخستین بار هانری کربن آن را تصحیح کرده و در ذیل مجموعه مصنفات شیخ اشراق به چاپ رسیده است.
این رساله شامل کلمات و سخنان ذوقی شیخ اشراق است که به درخواست برخی از اخوان تجرید (مریدان و شاگردان)، در سی و دو بند بــه نگارش درآمده اســت. مضمون و مقصود اصلی رساله، مراتب سلوک و صعود معنوی نفس انسانی برای درک معرفت و تحصیل اشراقات انوار قیومی و آثار لاهوتی است.
شیخ اشراق در این کلمات با عباراتی کوتاه، لطایف، رموز و اشاراتی را در هر بند مطرح کرده و دستورات و توصیههایی را برای اهـل سیر و سلوک بیان داشته است. او پیرامون مباحثی چون حب وطن، مقامات اهل تجرید و حالات مشایخی چون بایزید بسطامی و دیگران سخن گفته و پس از آن به بیان چگونگی حل طلسم بشری و ارتقاء از هبوط اشباح به شرف ارواح از طریق طیکردن برجهای دهگانه (حواس ظاهری و باطنی) پرداخته است.
او در مورد بازگشت نفس به وطن اصلی و اتصال به عالم علوی صحبت میکند و معیت آن را با توضیحی که درباره معنای «وطـن» در حدیث «حب الوطن من الایمان» میدهد روشن میکند. از نظر او معنای «بازگشت به جایی» این است که انسان از قبل آنجا بوده و میخواهد دوباره به آنجا بازگردد و چنین جایی همان وطن اوست. این وطن در دمشق یا بغداد یا شهری دیگر در دنیا نیست، بلکه مراد از آن عالم علوی اسـت؛ پـس بایـد از ایـن جهان ظلمانی یعنی دنیا خارج شد و برجهایی را که در قلعهای استوار است طی کرد.
شیخ اشراق برای بازگشت به وطن اصلی از طلسم بشری صحبت میکند که باید آن را گشود و برای این منظور باید به ریسمانی دو شاخه چنگ زد و با استفاده از قوای نفسانی و اسیر نشدن در مشتهیات دانی نفسانی میتوان از برجهای دهگانه عبور کرد و به بلاد ثبات و تمکین رسید.
نام این کتاب به تصریح نویسنده «حل الرموز و کشف الکنوز» است و قصد اصلی از نوشـتن این کتاب نوشتن شرح بر «الکلمات الذوقیه» شیخ اشراق بوده است؛ اما با مقدمهای مفصل در باب تصوف و تبیین اصطلاحات صوفیه آغاز میشود.
این کتاب شامل دو بخش است که بخش دوم آن شرح رساله «الکلمات الذوقیه» میباشد.
مصنفک در بخش اول کتاب به توضیح اصطلاحات عرفانی پرداخته و کلیات عرفان و تصوف را در ده مطلب تنظیم کرده است. اثر حاضر به بخش دوم اختصاص دارد کـه حاوی مطالب اشراقی است و از دیدگاههای اشراقی شـیخ اشراق سخن میگویـد و آنها را با عقاید صوفیان مقایسه مینماید. امید است در آینده نزدیک شاهد چاپ بخش نخست این اثر نیز باشیم تا به غنای بیشـتر این اثر بیفزاید.
بخش دوم کتاب نیز در شرح کتاب الکلمات الذوقیه، نوشته شیخ شهاب الدین سهروردی است که مصنّفک با تمسک بـه کتب لغت، منابع عرفانی و با تکیه بر احادیث و اشعار این رساله را شرح میدهد. همچنین از کتابهای الصحاح اللغه اسماعیل بن حماد جوهری، الملخـص اثر فخر الدین رازی، الرساله القشیریه، وفیات الأعیان، طبقات الصوفیه، حکمة الإشراق سهروردی و شرح آن توسط قطب الدین شیرازی، أنساب سمعانی، کشف المحجوب، مثنوی معنوی فراوان استفاده نموده است. مؤلف در مسائل عرفانی ضمن ذکر اشعار شاعران ایرانی و عرب، بسیاری از اشعارش را از مولوی نقل کرده است.
شیوه مصنفک در تبیین مطالب کتاب بدین صورت است که در پایان هر بحث برای تأیید مدعای خود گاه از سخنان صوفیان و عارفان قبل از خود اسـتفاده میکند و گاه به آیه یا روایتی استناد میکند که اکثر احادیث نقل شده از رسول اکرم (ص) است.