وظیفه همه افراد فرهیخته و همه نهادهای فرهنگی کشور است که دراشاعه، گسترش و تقویت هرچه بیشتر مساله کتاب و کتابخوانی اهتمام ورزند و در یک کلام، همه درد آشنایان و دل آگاهان به منظور بسیج همگانی برای گسترش فرهنگ کتاب و کتابخوانی بپاخیزند، تا هنگامه خجسته ای پیش آید که در آن، «کتاب» همه جا، برای همه کس و در همه وقت به وفور یافت شود و مطرح باشد ونیز هیچ کس در هیچ جا، هیچ بهانه ای برای کتاب نخواندن نداشته باشد. در نوشتار حاضر به بیان رهنمودهای رهبر معظم انقلاب اسلامی حضرت آیت الله خامنه‌ای، برگرفته از اثر منتشر شده ایشان به نام «کتاب و کتابخوانی» اختصاص می دهیم.

جایگاه کتاب در فرهنگ و حاکمیت اسلامی

من هر زمانی که به یاد کتاب و وضع کتاب در جامعه خودمان می افتم، قلبا غمگین و متاسف می شوم. این به خاطر آن است که درکشور ما به هر دلیلی که شما نگاه کنید، باید کتاب اقلا ده برابراین میزان، رواج و توسعه و حضور داشته باشد. اگر به دلیل پرچمداری تفکر اسلامی و حاکمیت اسلام به حساب بیاورید، این معناصدق می کند؛ چون اسلام به کتاب خواندن و نوشتن، خیلی اهمیت می دهد. اگر هر منصفی به بیانات نبی مکرم اسلام و ائمه (علیهم السلام) و پیشوایان اسلام نگاه کند و ببیند که اینها در چه زمانی به کتاب و کتابخوانی دعوت می کردند و فرا می خواندند، همه افسانه ها از ذهنش شسته خواهد شد و خواهد فهمید که دشمنان اسلام جز این نداشتند که افسانه های کتاب‌سوزی و کتاب‌ستیزی را برسر زبانها بیندازند، چون اسلام پرچمدار کتابخوانی است.

نقش برجسته کتاب

در اهمیت عنصر کتاب برای تکامل جامعه انسانی، همین بس که تمامی ادیان آسمانی و رجال بزرگ تاریخ بشری، از طریق کتاب جاودانه مانده اند و روابط فرهنگی جامعه بشری نیز از پوشش کتاب و مبادلات فرهنگی تقویت شده است.

ضرورت نقد و بررسی کتاب

وقتی کتاب زیاد در اختیار همه قرار می گیرد، یک نوع حیرتی برای بعضی به وجود می آید که آیا این کتاب را بخوانیم، یا نخوانیم؟مفید است، یا مضر است، یا بی فایده است؟ کتاب بی فایده هم یعنی مضر است؛ زیرا انسان وقتی را صرف خواهد کرد. البته کتابی که به کلی بی فایده باشد، خیلی به ندرت می شود پیدا کرد. بالاخره هرکتابی یک نوع فایده یی دارد؛ لیکن وقت انسان محدود است. کسانی که اهل مراجعه به کتاب هستند، احتیاج دارند که اهل نظر و اهل اطلاع، کتابها را به آنها معرفی کنند. متاسفانه مطبوعاتی که از لحاظ وسعت و کیفیت، مخصوص این کار و شایسته این زمان باشد، نداریم. البته در گذشته بود. اما خیلی نادر بود و سطح خیلی بالایی هم نداشت. امروز هم در گوشه و کنار چیزهایی هست که البته کافی نیست.. .. کتابهای بسیاری نوشته می شود که اگرخواننده‌ای در باره این کتابها آگاهی لازم را داشته باشد، آنهارا به رعت خواهد خرید و خواهد خواند؛ بلکه دوبار خواهدخواند. الان آگاهی ندارد، سراغ این کتاب نمی رود. بسیاری ازکتابها به عکس هستند؛ یعنی اگر خواننده مشخصی آن آگاهی راداشته باشد، به این کتاب نگاه نخواهد کرد؛ چون مثلا وقتش راندارد؛ چون احتیاجی به این مقوله ندارد؛ یا به خاطر این که اشکالی در این کتاب هست، سراغش نمی‌رود. پس، کتاب جزو کارهای لازم است.

قرآن، برترین کتاب مرجع

در قدیم، عادت خواندن قرآن وجود داشت، که این را هم زمان پهلوی‌ها از بین بردند! همان طور که می دانید، پیرمردان و پیرزنان ما سواد فارسی خواندن نداشتند؛ اما قرآن را همه یادمی گرفتند؛ این چیز خیلی خوب و مغتنمی بود. خود قرآن کتاب خیلی مهمی است؛ به خصوص اگر با ترجمه همراه می شد؛ منتها آن هم ازبین ماها برداشته شد؛ بعد هم آن کاری که باید بکنند؛ نکردند؛ یعنی مردم را به کتاب عادت ندادند.

کتابهای دینی

مقوله دیگری که ما در آن کم کاری داریم که شاید باورکردنی هم نباشد. کتابهای دینی است! مثل این که ما روی کتابهای دینی و مسائل اسلامی متاسفانه کم کار می کنیم! این متون اسلامی بسیار ارزشمند است. ما به کتابهایی در ردیف کتابهای شهید مطهری احتیاج داریم که مسائل اساسی اسلام را با یک بینش صائب وبه دور از کجروی و افراط و تفریط، با زبانی قابل فهم برای قشرهای متوسط جامعه که نه دانشمندان و نه اندیشمندن را ملاک می گیریم، نه سطوح خیلی پایین تر را … تبیین کند.

کتابهای سیاسی

آثار سیاسی که آگاهی دهنده‌ی به ملت ما باشد و بتواند قشرهای مختلف را دارای مغز سیاسی و قدرت تحلیل بکند، خیلی کم داریم؛ و این چیزی است که انقلاب به آن نیاز دارد. البته روزنامه‌ها و رسانه‌ها وبرخی از سخنرانیها امروز تاحدی نیازها را برآورده می کنند و در حدی که جامعه ما را سیاسی نگهدارند، خوب است؛ امادر حدی که قدرت بینش سیاسی و اوج این بینش را در افراد به وجود بیاورند، نه این طور نیستند؛ کتاب لازم است. جای کتاب رادر این زمینه هیچ چیز پرنخواهد کرد.

کتابهای تاریخی

من نمی دانم شماچه قدر از تاریخ معاصر اطلاع دارید و چه قدر آن را خوانده اید. چه قدر خوب است که شماها در تابستان که قدری فراغت پیدا می کنید، واقعا برنامه ریزی کنید و قدری از تاریخ معاصر، از جمله همین قضیه تنباکو را مطالعه کنید. کتابهایی هم در باره این موضوع نوشته شده، که مناسب است آنها را بخوانید.

البته مطالعه کتابهای امین را می گویم. بعضی‌ها هستند که چون پای روحانیت و دین در میان است، عنادی که با دین دارند، حاضرنیستند به افتخار به این بزرگی اعتراف کنند و آن را مطرح نمایند.

خواندنی‌ها

قیمت این کتاب «جان شیفته» (رومن رولان) به مراتب از این بیشتر است؛ هم تاریخ است، هم ادبیات است، هم اخلاق است، هم هنراست. این کتاب، همه چیز است. این کتاب را من سالها پیش خواندم.

وقتی که جلد اول کتاب شما (فرهنگ جبهه) درآمد، طبعا به طورعادی مثل بقیه منشوراتی که پیش من می آورند، نشستم آن راخواندم. این کتاب از بس من را جذب کرد، تا آخرش خواندم؛ بعددیدم این کافی نیست، به خانه بردم و گفتم: «همه بنشینید این کتاب را بخوانید!» در جمع خانواده، جاهایی از کتاب را خود من باز کردم و خواندم. گفتم: «این کتاب اصلاً باید در فضای خانه ها باشد و همه باید آن را همیشه داشته باشند.» این «حنابندان» آقای قدمی … عجب کتاب خوبی است.

… این کتاب چه قدر خوب نوشته شده است.

چه قدر این کتاب «فرمانده من» عالی است و چه قدر من رامتاثر و منقلب کرد. یا بعضی از این داستانهای کوتاه، مثل «نجیب» یا «زنده باد کمیل» و. .. که یک عالم درس دهنده وروحیه دهنده است.

من نمی خواهم به بچه ها خیلی کتاب و رمان معرفی کنم؛ حالا ممکن است اسم مؤلفانش را بگویم. مثلا یک نویسنده معروف فرانسوی هست، به نام «میشل زواکو» که کتابهای زیادی دارد. من اغلب رمانهای او را در آن دوره (نوجوانی) خواندم. یا نویسنده معروف فرانسوی «ویکتور هوگو» که من کتاب «بینوایان» او را اولین بار در همان دوره نوجوانی از کتابخانه آستان قدس گرفتم وخواندم.

نمی دانم کدام یک از شما آن کتاب مربوط به امدادگران را نوشته اید. من دیدم که این کتاب واقعا چه قدر لازم است. معلوم بود که این فرد خودش امدادگر بوده است. بدون این که آدم امدادگر باشد، نمی تواند مطلبی بنویسد. یا آن کس که کتاب «آتش به اختیار» را نوشته است، پیدا بود که قاعدتا باید دیده‌بانی را. .. لمس کرده باشد.

لزوم گسترش زبان فارسی

هر جای دنیا که هستید، باید همت بگمارید که در آن جا زبان فارسی را به انواع و اقسام روشها دایر کردن کلاس، تشویق افرادبه خواندن کتابهای فارسی، پخش کردن برخی از کتابهای فارسی که در بعضی جاها طالب طبیعی دارد؛ مثل کتاب حافظ و سعدی که مردم در هندوستان و پاکستان مشتری این کتابها هستند، و از راههای دیگر، یا حتی در جلسات رسمی ترویج کنید. تا آن جایی که ممکن باشد، … یا عامل دیگری وجود نداشته باشد، از زبان فارسی استفاده کنید. چرا ترویج زبان فارسی؟ برای خاطر این که اگرشما بتوانید زبان فارسی را گسترش بدهید. همه این فرهنگی را که در حصارهای لغوی داخل کشور محدود و محصور است، یک جا به آن نقطه و آن شخص و آن دل و ذهنی که مخاطب شماست، منتقل کرده اید.

این بد است؟ یعنی کافی است که ما یک صدای فارسی را تقویت بکنیم؛ مخاطب ما در هر جای دنیا باشد، می شنود. بنابراین، زبان خیلی مهم است.

تلخیص آثار خوب

یک پیشنهاد هم، عرضه کتابهای جیبی و کوچک است. الان خلاصه کردن کتابهای بزرگ و ساده کردن کتابهای دشوار، در دنیا معمول است.

البته این کار را بیشتر برای خاطر آموزش زبان می کنند زبان را ساده می کنند. اما عملا کتاب خلاصه می شود. داستانهای بزرگ راخلاصه و کوتاه می کنند. مثلا داستان «بینوایان» را در یک جزوه صد، صد و پنجاه صفحه ای در می آورند، که داستان شیرینی خواهدبود و همه کس هم می خواند. اگر این کار راه بیفتد، خوب است.

نوجوانی و کتابخوانی

من در دوران جوانی زیاد مطالعه می کردم. غیر از کتابهای درسی خودمان مطالعه می کردم و می خواندم، هم کتاب تاریخ، هم کتاب ادبیات، هم کتاب شعر و هم کتاب قصه و رمان می خواندم. به کتاب قصه خیلی علاقه داشتم و خیلی از رمانهای معروف را در دوره نوجوانی خواندم. شعر هم می خواندم. من در دوره نوجوانی وجوانی، با بسیاری از دیوانهای شعر آشنا شدم. به کتاب تاریخ علاقه داشتم، و چون درس عربی می خواندم و با زبان عربی آشنا شده بودم، به حدیث هم علاقه داشتم. الان احادیثی یادم است که آنهارا در دوره نوجوانی خواندم و یادداشت کردم. دفتر کوچکی داشتم که احادیث را در آن یادداشت می کردم. احادیثی را که دیروز یاهمین هفته نگاه کرده باشم، یادم نمی‌ماند؛ مگر این که یادآوری یی وجود داشته باشد؛ اما آنهایی را که در آن دوره خواندم، کاملا یادم است. شماها واقعا باید دوره نوجوانی وجوانی را قدر بدانید. هرچه امروز مطالعه می‌کنید، برایتان می‌ماند و هرگز از ذهنتان زدوده نمی‌شود. این دوره نوجوانی، برای مطالعه کردن و یادگرفتن، که مطالعه کردن و یادگرفتن، دوره خیلی خوبی است؛ واقعا یک دوره طلایی است و با هیچ دوران دیگری قابل مقایسه نیست.

کتابهای جیبی

از بس در باره این مساله مهم (کتابخوانی) گفته ام و به من هم گفته نشده که چه قدر اثر دارد، حقیقتا وقتی می خواهم بار دیگراین مساله را بیان کنم، دچار تردید می شوم که این دیگر جزوگفتار لغو نباشد! من نمی دانم واقعا این تکرار، اثر کرده، یانکرده است؛ شما باید آن را بگویید. واقعا آماری بگیرید، ببینیم کتابخوانی چه قدر رشد می کند. بیایید کاری کنید که مردم کتابخوان بشوند. در دنیا «کتاب جیبی» اساسا برای این به وجود آمد که مردم کتابخوان بشوند؛ یعنی کتاب را در جیبشان بگذارند و مثلا هنگامی که به قطار زیرزمینی یا اتوبوس سوار می‌شوند، آن را باز کنند و بخوانند. این کاری است که اگر باب شود، بسیاری از وقت‌های مرده، زنده خواهد شد.

تکرار و تاکید چرا؟

من اگر هر روز یک ساعت باید حرف بزنم و نتیجه اش این باشد که مردم کتابخوان بشوند، حاضرم روزی یک ساعت و نیم حرف بزنم! اگرطوری بشود قضیه را حل کرد، حرفی نیست. بله، ما باید عرضمان رابه مردم بکنیم و بنده هم عرض می کنم؛ منتها چیزهایی هست که باگفتن تنها تمام نمی شود. معلومات خاصیتش این است که یک بار که چیزی را گفتیم، طرف می فهمد؛ دیگر لازم نیست آن را دوباره، سه باره، ده باره بگوییم، می شود تکرار ممل لیکن اخلاقیات وخلقیات و عادات و رفتارها این طوری نیستند. وقتی کسی عادت ناپسندی دارد، کافی نیست که بگوییم آقا! این عادت ناپسند است، یا این کار را انجام نده، یا این کار را انجام بده. یک بارتذکر بدهیم و بگوییم ما گفتیم، دیگر تکلیفمان تمام شد؛ نه، این طوری نیست. این گفتن و باز گفتن و باز گفتن و به زبانهای گوناگون گفتن و از همه طرف گفتن و او را با فکر محاصره کردن می خواهد، تا یک عادت از میان برود، یا به وجود بیاید.

ریشه تاریخی عدم رواج کتابخوانی

با تلخی باید اعتراف کنیم که رواج کتاب و روحیه کتابخوانی درمیان ملت عزیز ما که خود یکی از مشعل داران فرهنگ و کتاب و معرفت در طول تاریخ پس از ظهور اسلام بوده است. بسی کمتر از آن چیزی است که از چنین ملتی انتظار می رود. و این پدیده نیزمانند بیشتر پدیده‌های ناگوار در کشورما، نتیجه فرمانروایی پادشاهان و فرمانروایان ظالم و فاسد و بی فرهنگ و بی سواد بر این کشور در دویست سال گذشته است. در دورانی که برخی ملت‌های دیگر به سوی دانش و پژوهش و معرفت روی آورده بودند، ملت کهن وبا استعداد ما در زیر سلطه آن انسانهای پلید و خود پرست و زورگو و نااهل، از دانش و معرفت دور ماند و در دوره اخیر که حکومت دست نشانده و فاسد پهلوی، همه کارها را برابر خواست بیگانگان و دشمنان این ملت و به زیان این ملت انجام می‌داد، نه تنها تلاشی برای ترویج کتاب و کتابخوانی نشد، بلکه با ایجاد سرگرمی‌های ناسالم و دامن زدن به آتش غرایز جنسی درمیان جوانان، این ضرورت فوری و فوتی را هر چه بیشتر، از میدان دید و توجه مردم بیرون راندند و در یکی از بهترین دوران‌هایی که شرایط جهانی، دگرگونی های اساسی در وضع نابسامان ملت ایران را برمی‌تافت، ملت مظلوم ما را از آن محروم ساختند و کار را به آنجا رساندند که بنابرگزارش‌های همان روزگار، در شهر تهران وبرخی شهرهای دیگر، شماره میخانه‌ها، بیش از شماره کتابخانه‌ها وکتابفروشی‌ها و یا چند برابر آنها بود.

عامل نیکبختی

همه دستاوردهای بشر در سراسر عمر جهان، تا آن جا که قابل کتابت بوده است، در میان نوشته هایی است که انسان ها پدیدآورده‌اند و می آورند. و در این صورت، مجموعه بی نظیر آموزش‌های آسمانی و درس‌های پیامبران به بشر، دانش‌ها و شناخت هایی است که سعادت بشر بدون آگاهی از آن امکان پذیر نیست.

خوگرفتن با کتاب

کتاب مقوله بسیار مهمی است. البته من به کارهای هنری و تصویری تلویزیون، سینما، یا از این قبیل چیزها خیلی اعتقاد دارم؛ اما کتاب نقش مخصوصی دارد. جای کتاب را هیچ چیزی پر نمی‌کند.

کتاب را باید ترویج کرد، … مردم باید به کتابخوانی عادت کنند و کتاب وارد زندگی بشود. چندی پیش من دیدم که همین تلویزیون با بعضی از جوانان مصاحبه کرده بود و پرسیده بود که: آقا! شما کتاب می‌خوانید؟ پاسخ داده بودند که: نه، اصلا کتاب را جزو ضروریات زندگی نمی‌دانند.

بهره‌گیری بهینه از عامل زمان

افرادی که کار روزانه دارند اداری، کاسب، روستایی، کشاورز و امثال اینها اگر مثلا شب یا بین روز به خانه می‌آیند، بخشی از زمان را ولو نیم ساعت برای کتاب خواندن بگذراند، چه قدرکتابها را در همین نیم ساعت‌ها می‌شود خواند. بنده خودم دوره‌های بیست و چند جلدی کتابها را در همین فاصله‌های ده دقیقه، بیست دقیقه، یک ربع ساعت، خوانده ام! … شاید من از صدها جلد کتاب همین طور در این فاصله های کوتاه استفاده کرده باشم. بسیاری راهم می‌شناسم که این طور هستند …. من یک دوره کتاب … هشت جلدی را … در اتوبوس مطالعه کردم! این بایستی یک سیره و سنت رایجی بین مردم ما بشود که کتاب را بخوانند و به بچه هایشان یاد بدهند. خانم‌ها در خانه ها کتاب بخوانند و معلومات را فرا بگیرند.

خوب خواندن کتاب، و کتاب خوب خواندن

کتابخوانی چیزی است که برای یک ملت، فریضه و لازم است. آن مردمی که اهل کتاب خواندن باشند، از لحاظ معلومات انس نداشته باشند، تفاوت می کنند. خوشبختانه کتاب زیاد هست و کتابهای زیادی چاپ می‌شود. نمی‌خواهم عرض بکنم که همه آنچه که چاپ می‌شود، کتابهای خوب و مفیدی است؛ نه، ای بسا کتابی چاپ می‌شود و به بازار هم می‌آید، اما کتاب مفیدی نیست؛ یک کتاب بی‌فایده وعاطل و باطلی است و کسی از آن استفاده‌ای نخواهد کرد و ای بسا کتابی که چاپ می‌شود و به بازار هم می آید و مضر است؛ نه این که فایده ندارد؛ بلکه ضرر هم دارد! الان ما در بازار کتاب کشور، چنین کتاب‌هایی را داریم و اینها در دسترس مردم هم هستند! اینها بخش کمی از کتاب‌های چاپ شده هستند. اکثر آنچه که چاپ می شود، چه از جهات علمی، چه از جهات فرهنگی، چه از جهات دینی، چه از لحاظ معارف گوناگون اسلامی، چه از لحاظ ادبی وهنری، مفید است. معارفی که درکتاب‌ها هست، مردم ما از آنهابی‌نیاز نیستند؛ باید این کتاب‌ها را بخوانند. انس با کتاب، چیز بسیار با ارزشی است و من خواهش می‌کنم که … همه و همه … باکتاب انس پیدا کنند.